Aardbevingen - Boerderijenvisies in Groningen

Introductie

Veel monumentale boerderijen in Groningen zijn in slechte staat en/of hebben weinig toekomstperspectief. Het zijn vaak grote boerderijen met hoge onderhoudskosten en veel schade door aardbevingen en bodemdaling. Het vinden van een rendabele herbestemming voor deze boerderijen is lastig, daarentegen zijn ze belangrijk voor de identiteit van het (buiten)gebied. De erven met de grote boerderijen zijn bepalend in het vaak lege landschap van Groningen. Het is dan ook van belang om de boerderijen in samenhang met dit landschap te beschouwen. In 2024 werken overheden in Groningen nauw samen om een regionale visie op de omgang met (leegkomende) boerderijen te ontwikkelen. Dat is afgesproken in het Erfgoedprogramma Groningen. Boerderijenvisies ondersteunen gemeenten om integrale en gebiedsgerichte oplossingen te ontwikkelen en keuzes te maken in de omgang met het agrarisch erfgoed, of het nou om behoud, herstel, herontwikkeling of sloop gaat. De opgaven rondom boerderijen kunnen verschillen per gemeente (zie ook Erfgoed en ruimte - landbouw en natuur. Er is dan ook niet één aanpak om tot een goede boerderijenvisie te komen. Er is wel een aantal bouwstenen te onderscheiden.

ligging van Boerderij Randelweer in het landschap

Afb. 1. Boerderij Randelweer. Foto: Wal, A.J. van der. Bron: Beeldbank RCE. Datum: juli 2005. Licentie: CC BY-SA 3.0.

Boerderij van het Oldambtster type verscholen achter een boom

Afb. 2. Boerderij van het Oldambtster type. Foto: Brinkkemper, O. (Otto). Bron: Beeldbank RCE. Licentie: CC BY-SA 4.0.

Afb. 3. Boerderij Beerta. Foto: Brinkkemper, O. (Otto). Bron: Beeldbank RCE. Licentie: CC BY-SA 4.0.

Afb. 4. Boerderij Lindenhoeve met bijgebouwen. Foto: Booms, C.S. (Chris). Bron: Beeldbank RCE. Datum: juli 2008]. Licentie: CC BY-SA 3.0.

De aanpak van de gemeente Oldambt

De gemeente Oldambt heeft als eerste Groningse gemeente een visie ontwikkeld. In samenwerking met eigenaren, bewoners , overheden en erfgoedorganisaties is een boerderijenprogramma opgesteld dat eind 2023 is vastgesteld in de gemeenteraad. Daarmee streeft de gemeente naar behoud en herstel van de boerderijen, met oog op een duurzame toekomst. Een belangrijk onderdeel van het boerderijenprogramma is het boerderijenloket, een loketfunctie waar eigenaren terechtkunnen met hun vragen. Op dit moment (medio 2024) werken de provincie Groningen en de Groninger gemeenten in het aardbevingsgebied, in samenwerking met de RCE, aan hun eigen boerderijenvisie. Adviesorganisatie Libau, die direct betrokken was bij de totstandkoming van het boerderijenprogramma van de gemeente Oldambt, heeft de ervaringen van de gemeente gebundeld, een aantal succesfactoren gedefinieerd en bouwstenen benoemd (zie pdf).

Bouwstenen van een boerderijenvisie

Brede blik

Een boerderij staat niet op zichzelf. Het erf, met daarop de erfbebouwing en -beplanting, ligt als een eiland in een landschap dat op zijn beurt door onder andere paden, wegen en vaarten weer verbonden is met andere boerderijen, dorpen en steden. Als geheel zijn de boerderijen bepalend voor de identiteit van het landschap en de lokale gemeenschap. De agrarische bedrijfsvoering en het agrarisch gebruik van boerderijen veranderen door de tijd heen en kunnen niet los gezien worden van maatschappelijke ontwikkelingen. Het opstellen van een boerderijenvisie vraagt daarom om een zorgvuldige analyse van maatschappelijke en ruimtelijke opgaven en tevens van (toekomstige) ontwikkelingen in een gebied.

Bij behoud en doorontwikkeling van boerderijen is het belangrijk om onder andere rekening te houden met de hedendaagse maatschappelijke opgaven, zoals (nieuwe) ontwikkelingen in de landbouw, de energietransitie, groei-ambities of krimp, demografische ontwikkelingen, etc.

Participatie

Bij het opstellen van een boerderijenvisie is het van belang alle stakeholders te betrekken. Een belangrijke rol is weggelegd voor de eigenaren van de boerderijen, maar daarnaast ook voor bewoners en andere betrokkenen in het desbetreffende gebied. Vanuit het FARO-gedachtegoed verdient het aanbeveling hen in een zo vroeg mogelijk stadium bij het proces te betrekken, onder andere om te informeren, maar ook om kennis en ervaring te delen.

Gedragen in gemeentelijke organisatie

De opgave met betrekking van behoud en doorontwikkeling van historische boerderijen verschilt per regio, maar heeft altijd raakvlakken met andere domeinen. Instandhouding van boerderijen heeft met veel factoren te maken. Daarom in het belangrijk de opgave breed te bekijken en meerdere disciplines zo vroeg mogelijk in het proces te betrekken. Dit om een gezamenlijk beeld te hebben van hetgeen er opgelost moet worden en een antwoord te krijgen op de vraag hoe een boerderijenvisie daar een bijdrage aan kan leveren.

Dataverzameling

Door data te verzamelen en te bundelen krijg je beter zicht op de omvang van de opgave van het agrarisch erfgoed. Het betreft hier data over onder andere (her)bestemming, functie, erfgoedstatus, cultuurhistorische waarden (inclusief erf en ensemble), bouwkundige staat, onderhoudsstaat, subsidies, leegstand, leeftijd eigenaar, bedrijfsopvolging, schade, WOZ waarde, etc. Aangezien de te verzamelen hoeveelheid gegevens nagenoeg oneindig is, is het van belang om goed af te bakenen en vervolgstappen niet uit te stellen. Tijdens het proces kunnen gegevens eventueel altijd verder aangevuld worden.

Wenkend perspectief

Bij het opstellen van een boerderijenvisie is het belangrijk om aan te geven waar je op de korte, de middellange, maar zeker ook op de lange termijn naar toe wilt, de zogenaamde stip op de horizon. Het is wenselijk om dit perspectief te laten aansluiten bij de omgevingsvisie.

Werkwijzen om te komen tot een toekomstvisie

Door een goede samenwerking met alle betrokkenen zal een boerderijenvisie zodanig vorm krijgen, dat het past bij opgaven en bij de cultuur van de betrokken organisaties. Participatief, met meerdere disciplines, integraal, domeinoverstijgend, gebiedsgericht zijn enkele termen die bij een dergelijk proces horen. De nadere uitvoering kan op vele manieren gebeuren.

De gemeente Oldambt heeft bij de totstandkoming van haar boerderijenvisie de onderstaande werkwijze gebruikt. Deze werkwijze maakte het de gemeente mogelijk om integraal, in samenhang met andere opgaven, en toekomstgericht te denken:

Scenarioplanning

Scenarioplanning kan worden ingezet om te kunnen anticiperen op mogelijke gebeurtenissen. Huidige ontwikkelingen worden tegen elkaar afgezet om toekomstige trends te voorspellen. Bijvoorbeeld een overheid die alles aan de markt overlaat tegenover een overheid die sterk stuurt. Of een zeer conservatieve samenleving die alles wil behouden zoals het is, tegenover een samenleving die juist op experimentele wijze de toekomst tegemoet wil gaan. Door na te gaan wat deze scenario’s voor de landbouw en de historische boerderijen zouden kunnen betekenen, kunnen de opgaven en mogelijke effecten onderzocht worden.

Systeemdenken - Werken met een integrale systeemaanpak

Systeemdenken is een wetenschappelijke benadering die probeert overzicht over het geheel te behouden, in plaats van zich te concentreren op afzonderlijke onderdelen zonder te overwegen welke rol deze delen in het groter geheel spelen. Dit is de brede blik: het in stand houden van een boerderij staat niet op zich, maar heeft met veel factoren te maken. Hetgeen er met de boerderij gebeurt heeft vervolgens weer effecten. De boerderijenvisie vormt het startpunt van het vervolgproces in de omgang met het agrarisch erfgoed. Het is van belang om vroegtijdig met betrokkenen in gesprek te gaan over de wijze waarop de boerderijenvisie geborgd kan worden in het gemeentelijk beleid en/of in het gemeentelijk proces.

Adaptief

De gemeente Oldambt heeft bij de totstandkoming van de boerderijenvisie voor adaptief beleid en strategie gekozen, dit om flexibel te kunnen inspelen op veranderingen op de lange termijn. Adaptief beleid betekent dat er geen sprake is van een einddatum met een stip op de horizon. Adaptief beleid houdt onder andere in dat slim omgaan wordt met onzekerheden en kansen, door deze te onderkennen en transparant mee te nemen in de besluitvorming. Dit betekent dat rekening gehouden wordt met het feit dat de overheid, de maatschappij of wie dan ook, het handelen na verloop van tijd kan bijstellen, bijvoorbeeld als de kosten van een alternatief flink veranderen of als sommige risico’s achterhaald zijn of juist werkelijkheid worden. De factor tijd en flexibiliteit worden hiermee in de analyse betrokken.

Uitvoeringsagenda

Na het opstellen van de boerderijenvisie is het belangrijk om te bepalen hoe de uitvoering, aan de hand van een uitvoeringsagenda, tot stand zal komen. Hiervoor dient zoveel mogelijk bestaand beleidsinstrumentarium ingezet te worden.

Initiatieven in andere delen van Nederland

Niet alleen in Groningen, maar ook in andere delen van Nederland vinden er momenteel, in navolging op de kerkenvisies, initiatieven plaats met als doel om te komen tot boerderijenvisies. Initiatiefnemers zijn zowel overheden, erfgoedorganisaties als adviesbureaus. Het dient aanbeveling dat deze partijen met elkaar in contact komen, dit met het oog op kennisdeling en de uitwisseling van ervaringen.

Brochure met bouwstenen

In oktober 2023 werd in opdracht van de provincie Groningen door het Steunpunt Cultureel Erfgoed Bouwstenen voor een Boerderijen-aanpak (pdf) uitgebracht. De brochure werd gebaseerd op de ervaringen uit het Boerderijenprogramma van de gemeente Oldambt.