Historische versterkingen en Groninger kerken
Kennisvragen kerken
Essentieel in het verhaal van versterken en waardenafwegingen is de kennis over het gebouw. Wat weten we over de kernwaarden en de cultuurhistorische kwaliteiten van een kerk? Hoe zit het met de archeologische en bouwhistorische aspecten? Welke restauratieve ingrepen hebben er in het verleden reeds plaatsgevonden, waar zaten toen de zwakke plekken in het gebouw en met welke constructies en materialen zijn die destijds verholpen? Belangrijke vragen die per kerk in beeld gebracht moeten worden om tot afgewogen beslissingen te kunnen komen.
Bronnen en dossiers
Om bovenstaande vragen inzichtelijk te krijgen is in de periode 2016-2018 in twee fasen onderzoek uitgevoerd in de archieven van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. In opdracht van het Programma Aardbevingen verrichte Welmoed Wijmans (Wijmans Cultuurperspectief) een quickscan naar constructieve versterkingen uit het verleden aan kerken en kerktorens binnen het risicogebied. Van 135 monumentnummers zijn archiefstukken geraadpleegd. Correspondentiedossiers, opmeetschetsen, restauratietekeningen, restauratiedagboeken, foto’s, bestekken etc. zijn gefilterd en bekeken op versterkingen van gewapend beton, funderingsherstel en andere constructieve verbeteringen.
Per monumentnummer is een samenvattend dossier aangelegd waarin per kerkgebouw of toren de meest relevante informatie is opgeslagen. Hierin bevindt zich een beknopte restauratiegeschiedenis (maximaal twee A4tjes), waarin de belangrijkste ontwikkelingen en ingrepen zijn beschreven. In de teksten zijn verwijzingen opgenomen naar ondersteunende documenten waarvan scans, foto’s of tekeningen zijn bijgevoegd.
Restauratiedagboeken
Over Groninger kerken en torens is veel informatie beschikbaar die zeer bruikbaar is bij de versterkingsopgaven. Een belangrijke bron vormen de zogenaamde restauratiedagboeken waarvan de oudste uit het begin van de dertiger jaren van de twintigste eeuw dateren. In deze boeken werd door uitvoerders en architecten bijgehouden hoe men bij restauraties te werk ging, wat er bij ingrepen werd aangetroffen en voor welke oplossingen men koos. Van de oude kerkgebouwen in het aardbevingsgebied is van 58 kerken een restauratiedagboek bijgehouden.
De inhoud van de boeken loopt uiteen, van een verzameling foto’s tot omvangrijke boekwerken die de werkzaamheden per week of zelfs dag beschrijven. De verslagen zijn in dat geval zeer gedetailleerd en worden per pagina ondersteund met foto’s, schetsen en tekeningen. De vaak onbekende foto’s tonen bijvoorbeeld het storten van een betonbalk, de ontmanteling van de kap of het ontgraven van de fundering en zijn daardoor van groot belang voor huidige plannen. Mede ook omdat uit tekeningen of geschreven stukken niet altijd met zekerheid is op te maken of werkzaamheden zoals beschreven in bestekken en begrotingen ook daadwerkelijk zijn uitgevoerd.
Betonconstructies
Een eerste analyse van de gegevens leerde dat bij Groninger kerken vaak specifieke problemen naar voren kwamen waarin met name de wierdeondergrond en de gewelven een grote rol spelen. Vooral de voor Groningen typerende meloenvormige koepelgewelven bleken en blijken ook nu een belangrijk aandachtspunt vanwege de grote krachten die op de zijmuren worden uitgeoefend.
Interessant in het kader van de huidige versterkingsvraagstukken zijn de oplossingen die de in Groningen toonaangevende architecten Adrianus Rudolphus Wittop Koning (1878-1961) en Rienk Offringa (1897-1976) hiervoor bedachten rond het midden van de twintigste eeuw, nog voor de aanwijzingen tot rijksmonument en voor de aardgaswinning. Zij realiseerden betonnen ringbalken, portalen en funderingen in de kerken die weliswaar soms zeer ingrijpend waren, maar onzichtbaar en effectief. Interessant zijn ook de bewaarde (ver)bouwtekeningen, soms al van net na 1900. Samen met de sterkteberekeningen bieden ze onmisbare informatie over gewapende, betonnen ring- en trekbalkconstructies, betonplaten of funderingsherstel. De meerderheid van deze bouwtekeningen, vaak blauwdrukken, zijn niet gedigitaliseerd maar in het kader van dit project wel geïndexeerd.
Versterken
Daar waar bij de oude kerken destijds gewelven vooral een instandhoudingsvraagstuk vormden, zijn ze tegenwoordig vooral het grote veiligheidsvraagstuk. In de versterkingsaanpak spelen de cultuurhistorische waarden van de gewelfschilderingen een belangrijke rol, en ook hierover geven de bronnen de nodige informatie. Veel van de schilderingen die na de overgang tot het protestantisme werden overgewit zijn namelijk vaak pas bij de restauraties van voor en na de Tweede Wereldoorlog vrijgelegd. Daarbij werden vondsten vastgelegd en reconstructies en ingrepen aan het metselwerk gedocumenteerd.
Bij de jongere negentiende en twintigste-eeuwse kerkgebouwen speelt een andere opgave. Hier zijn het met name de scheurvorming en instabiliteit van de dunne bouwmuren en slecht uitgevoerde kapconstructies die om een oplossing vragen. Van deze gebouwen is helaas minder informatie voorhanden. Ze werden pas na het Monumenten Selectie Project aangewezen als rijksmonument en de relevante informatie hierover is vaak te vinden in het gemeentearchief, rijksarchief Groningen of het kerkarchief zelf.
Gebruik dossiers
De samengestelde dossiers zijn niet online raadpleegbaar maar wel opvraagbaar. Zowel de Stichting Oude Groninger Kerken als architecten, constructeurs, bouwhistorici of kleuronderzoekers weten de weg naar de RCE inmiddels te vinden en kunnen met behulp van de informatie snel een inschatting krijgen of er bruikbaar materiaal beschikbaar is over hun kerkgebouw in verband met komende versterkingen of herstelplannen.
Zie ook
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 20 aug 2024 om 06:58.