Dekzandkoppen Varsseveld

Overzicht aardkundig erfgoedKaart: Aardkundig Erfgoed

Samenvatting

Ten zuiden van Varsseveld ligt een kleinschalig dekzandreliëf, dat gevormd is aan het eind van de laatste ijstijd, het Weichselien (ongeveer 115.000-11.700 jaar geleden). Deze koppen zijn 1 tot 10 hectare groot en steken 1 tot 2 meter boven de omgeving uit. Op de kopjes zijn bouwlanden aangelegd die zijn opgehoogd door een plaggendek, wat hun hoogte duidelijk in het landschap heeft vastgelegd. Hierdoor is een kenmerkend kleinschalig kampenlandschap met eenmans-essen ontstaan.

Aardkundig fenomeen (primair)

dekzandkopje

Periode(s)

Pleistoceen - Weichselien
Holoceen

Gevormd door

mens, wind

Kenmerkendheid

Gebied met het grootst aantal dekzandkopjes van Nederland, die zorgen voor een kenmerkend kleinschalig dekzandreliëf.
Voorkomen van kleine versnipperde dekzandkopjes van belang voor kampenlandschap.

Afb.1. AHN hoogtebeeld van de dekzandkopjes ten zuiden van Varsseveld. Kleine opgehoogde heuvels (kampen of eenmans-essen) zijn zichtbaar in het reliëf. (klik voor vergroting)

Afb. 2 Eenmans-es aan de Harterinkdijk. Foto: Harm Jan Pierik, RCE.

Ontstaansgeschiedenis

Dekzandkoppen tijdens de laatste ijstijd

Tijdens de laatste ijstijd, het Weichselien (ongeveer 115.000-11.700 jaar geleden), heerste een periglaciaal klimaat in Nederland. Door een afwisselend toendra- en poolklimaat was er weinig vegetatie, waardoor de wind vrij spel had om zand te vervoeren en af te zetten.

Onderzoek aan vergelijkbare dekzandkopjes nabij Markelo heeft aangetoond dat de dekzandkopjes met duidelijke steile hellingen aan het eind van de laatste ijstijd zijn afgezet (Laat-Glaciaal, 14.700 – 11.700 jaar geleden). De kern van deze kopjes bestaat echter uit ouder dekzand dat al in de vorm van meer glooiende heuvels was neergelegd.

Opgehoogde bouwlanden

Het dekzandreliëf werd vastgelegd vanaf het Holoceen. Tijdens deze warmere periode trad vernatting op, waardoor de vegetatiegroei toenam en de afzetting van zand door wind stopte. De lagere delen van het landschap begonnen te vernatten, waardoor deze vaak niet geschikt waren voor landgebruik. De hoge en droge gronden van de kopjes bleven juist wel geschikt voor bewoning en akkerbouw. Na de Middeleeuwen werd een plaggendek opgebracht op de dekzandkopjes, wat ze heeft opgehoogd. Deze verhoogde kleine bouwlanden worden ook wel kampen of eenmans-essen genoemd. De rand van zo’n kamp wordt vaak gemarkeerd door een steilrand, ook omdat deze vaak grotendeels zijn afgegraven. Zo is een kenmerkend kampenlandschap ontstaan met reliëfverschillen op kleine afstand (Afb. 1).

Huidige aardkundige processen

Geen

Bodems en waterhuishouding

Boven op de oude bouwlanden op de dekzandkopjes liggen enkeerdgronden. In de vlaktes tussen de dekzandkopjes hebben zich vlakvaaggronden en veldpodzols ontwikkeld.

Relatie met cultuurhistorie en archeologie

De hoge en droge dekzandkopjes waren geschikt voor bouwlanden en het vestigen van boerderijen. Vanwege de kleine omvang van de kopjes werden maximaal enkele boerderijen (eenmans-essen) en geen hele nederzettingen gevestigd. Zo was de setting van de ondergrond van belang voor het cultuurlandschap.
Door eeuwenlange bemesting met plaggen op de individuele dekzandkopjes is een groot aantal opgehoogde kampen gevormd met enkeerdgronden.

Verder lezen

Gonggrijp, G. P. (1988). Geo-objecten van Gelderland. Leersum, Rijksinstituut voor natuurbeheer, RIN-rapport, 88, 64.
Harbers, P. & Rosing, H. (1983). Bodemkaart van Nederland, Schaal 1:50 000: Toelichting bij de kaartbladen 41 West Aalten en 41 Oost Aalten. Pudoc, Wageningen.

Overlap met eerder genoemd aardkundig erfgoed

GEA-object: 41W4 Varsseveld
Van Beusekom (2007): GL 58 Varsseveld

Zie ook

Aardkundig erfgoed

Dekzandkoppen Nieuw-Wehl

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Trefwoorden

Dekzandkopje

Begrippen

dekzandkopjes

Specialist(en)

Harm Jan Pierik

U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.