Stuifzandgebied het Dieverzand

Overzicht aardkundig erfgoedKaart: Aardkundig Erfgoed

Samenvatting

Het Dieverzand is een groot aaneengesloten -inactief- stuifzandgebied met karakteristiek onregelmatig reliëf. Het stuifzand is verstoven dekzand en bestaat in morfologisch opzicht uit stuifduinen, stuifzand welvingen en stuifzandvlaktes. Daarnaast komen forten voor, met name aan de westzijde. Forten zijn overstoven vennetjes, zij onderscheiden zich van duintjes door hun ronde vormen en hun vlakkere bovenzijde. Om het zand vast te leggen is er vanaf de negentiende eeuw bos aangeplant, maar daarvoor waren ook al lokale boeren bezig met de aanplant van eiken, zodat het zand werd ingevangen door de bomen.

Aardkundig fenomeen (primair)

stuifzandreliëf

Overige aardkundige fenomenen

landduin, stuifzandduin, stuifzandfort, ven

Periode(s)

Holoceen

Gevormd door

mens, wind

Kenmerkendheid

Goed zichtbaar en beleefbaar stuifzandreliëf met duidelijke duinen en laagtes

Fig 1. Historische kaart uit 1850 van Het Dieverderzand. Het meeste stuifzand was toen nog actief.

Fig 2. AHN hoogtekaart van stuifzandfort het Adderveen.

Fig 3. Het Dieverderzand (foto: Anja Verbers).

Ontstaansgeschiedenis

Het Dieverzand is onderdeel van een grotere regio in Drenthe, waar gedurende het Weichselien dekzand werd afgezet op een grondmorene landschap dat dateert uit het Saalien. Het dekzand heeft de vorm van ruggen, welvingen, laagtes en uitblazingskommen. Het dorp Diever ontstond aan de zuidzijde van het Dieverzand, op een hoger gelegen grondmorene rug, en tussen de koppen van de Wapeserveensche Aa en een zijtak van de Dwingelderstroom. Men gebruikte aanvankelijk alleen de hoger gelegen heidegronden om schapen te laten grazen. Later werd ook de potstal mestmethode toegepast, waarbij heideplaggen werden gestoken en in potstallen werden gebracht. Zodra de plaggen verzadigd waren met mest en urine werden deze over de hoger gelegen dekzandkoppen gelegd. Zo vormde zich rondom Diever vruchtbare essen. Anderzijds ontstonden er door de overbegrazing en het steken van plaggen steeds meer kale plekken in de heidegebieden. Dit proces ging door totdat het verwaaien van de kale plekken de overhand kreeg en er zich grotere stuifzand gebieden vormden. Het stuifzand bestaat in morfologisch opzicht uit stuifduinen, stuifzand welvingen en stuifzandvlaktes. Er is een duidelijke samenhang tussen aardkundige processen en het menselijk ingrijpen (zie paragraaf relatie archeologie en cultuurhistorie).

Ook vormde zich forten, met name aan de west- en zuidzijde van het Dieverzand. Zij ontstaan daar waar aanvankelijk de laagste plekken van de heide waren, de vaak natte of venige terreintjes. Hier bleef de vegetatie het langst staan en verstoof de grond niet, maar ving juist zand in. Hierdoor ontwikkelde zich een reliëfomkering van het landschap, wat laag was wordt hoog. Deze hoge overstoven veentjes worden forten genoemd. Het veenpakket blijft bewaard, omdat het luchtdicht wordt afgesloten door het stuifzand. Zij onderscheiden zich van duintjes door hun ronde vormen en hun vlakke bovenzijde. Een mooie fort, maar ook weer een uitzondering op de regel, is het Adderveen, dit fort is gevuld met veen en opnieuw met water. Het Adderveen ligt aan de westzijde van het Dieverzand.

Huidige aardkundige processen

Momenteel vinden er geen echte aardkundig processen plaats, behalve bodemvorming. Het zand is vastgelegd en stuift niet meer. De verdroging van het landschap zou op termijn opnieuw tot verstuiving kunnen leiden.

Bodems en waterhuishouding

Het stuifzand heeft geen tijd gehad voor echte bodemvorming, ze behoren tot de vlakvaaggronden. In een deel van de uitblazingskommen komt keileem uit het Saalien aan de oppervlakte. De omliggende gronden behoren tot de veldpodzolen of op sommige locaties, zoals aan de zuidzijde van het stuifzandgebied, tot de esgronden of enkeerdgronden. Soms is het zand tot op de grondwaterspiegel verstoven, deze locaties zijn dan wat vochtiger dan de directe omgeving. De stuifzanden behoren, net als de dekzanden tot de Formatie van Boxtel, maar vervolgens tot het Laagpakket van Kootwijk.

Relatie archeologie en cultuurhistorie

Vanaf het begin van de zestiende eeuw ontstonden de grootschaligere stuifzand gebieden, zoals het Dieverzand. Dit hing samen met de vraag naar wol in de grote steden, wat voor boeren gunstig was om veel schapen te hebben. Hierdoor werd de graasdruk op de heidevelden te groot. Toen later de wolproductie afnam, was er juist meer vraag naar graan en daardoor naar mest. Vanaf dat moment stapte boeren over op de potstal mestmethode, waar nog veel meer plaggen en schapenmest nodig was. Niet alleen werd er meer geplagd, maar er werd ook met karren over de heide gereden wat extra verstoring veroorzaakte. Dit zorgde er ook voor dat zelfs akkers overstoven raakte, waardoor ook de Boermarke (de boerenverenging) zich geen raad meer wist. Het Drentse landschapsbestuur verplichtte daarom vanaf 1661 dat de Boermarke zandheren of zandvoogden aan zou stellen. Ze moesten erop toezien dat de betrokken boeren helm (zandhaver) aanplantten, rijshout op het zand zetten of houtwallen aanlegden om de zandverstuivingen aan banden te leggen. Niet iedereen wilde hieraan meewerken, waardoor de stuifzanden deels bleven bestaan. Vanaf het begin van de twintigste eeuw greep men in door de aanleg van bossen.

Overlap met eerder beschreven aardkundig erfgoed

Basiskaart Aardkundige waarden: DR 9 (loopt verder naar het noorden door) Provincie Drenthe: DP.W.10, DP.W.9.

Verder lezen

Provincie Drenthe, 2018. wAardevol Drenthe; samenvatting, toelichting en toepassing van ons beleid voor aardkundige waarden.
M. Rappol (red.), 1992. In de Bodem van Drenthe – Geologische gids met excursies.