Smeltwaterheuvels in Drenthe

Overzicht aardkundig erfgoedKaart: Aardkundig Erfgoed

Samenvatting

Smeltwaterheuvels of kames zijn kleine heuvels die zijn opgebouwd uit zand en grind, afkomstig uit het landijs. Toen aan het einde van het Saalien de ijskap smolt en kwam er veel zand, grind en stenen vrij, dat zich verzamelde in holtes in en onder het ijs. Nadat het ijs verdwenen was, bleven deze grindhopen als heuveltjes in het landschap achter. In het Weichselien zijn ze bedekt geraakt met een laag dekzand. In Drenthe zijn achttien kames aanwezig, waaronder de Hunnenkloosterberg, de Benderseberg, de Galgenberg en de Braamberg. De Hunnenkloosterberg is de meest gave smeltwaterheuvel in Drenthe en is daarom benoemd als Aardkundig Monument.

Aardkundig fenomeen (primair)

smeltwaterheuvel (kame)

Periode(s)

Pleistoceen - Saalien
Pleistoceen - Weichselien

Gevormd door

smeltwater, wind

Kenmerkendheid

Kames of smeltwaterheuvels zijn veelal relatief kleine geïsoleerde heuveltjes. Hun kernen bestaan uit grindrijk materiaal dat afkomstig is uit het landijs. Vaak zijn ze afgedekt met een laag dekzand. Ze liggen verspreid in het keileemlandschap van Drenthe.

Fig. 1. AHN hoogtekaart van vier smeltwaterheuvels in Drenthe.

Fig. 2. Smeltwaterheuvel Braamberg (Foto: Anja Verbers).

Fig. 3. De Hunekloosterberg (Foto: Anja Verbers).

Ontstaansgeschiedenis

In de voorlaatste ijstijd, het Saalien, werd de noordelijke helft van Nederland bedekt met een ijskap. Aan het einde van het Saalien stagneerde het ijs en startte het afsmelten van de ijskap. Als gevolg van al het ijssmeltwater dat hierbij vrij kwam, vormden zich holtes in en onder het ijs. Vervolgens vulden de holtes zich met het vrijkomende materiaal dat in het ijs aanwezig was. Veel van het fijne materiaal spoelde uit, maar grof zand, grind en keien bleven achter. Het grind en de keien hebben een Baltische herkomst. Nadat het ijs geheel verdwenen was, bleef dit uitgespoelde materiaal als heuveltjes in het landschap achter. Deze smeltwater heuveltjes worden ook wel 'kames' genoemd. Wanneer dit uitgespoelde materiaal tussen het ijs en een helling is afgezet, zoals bijvoorbeeld bij stuwwallen, dan vormt het een kameterras, zoals bij Garderen. In Drenthe zijn 18 kames vastgesteld, verspreid over het keileemplateau. In het Weichselien zijn ze bedekt geraakt met dekzand.

Huidige aardkundige processen

Erosie, meestal door menselijke ingrepen.

Bodems en waterhuishouding

Door het relatief grove materiaal zijn ze goed water doorlaatbaar, de bodems bestaan veelal uit veldpodzolen.

Relatie archeologie en cultuurhistorie

Van een aantal van de kames is het bekend dat ze in het verleden zijn gebruikt. Zo zijn in directe omgeving van de Hunnenkloosterberg, die tussen Ruinen en Echten ligt, vuurstenen werktuigen en urnen met asresten gevonden die wijzen op bewoning tijdens het Neolithicum. De naam Hunnenkloosterberg duidt mogelijk op een legende dat hier een hoofdman van de Hunnen zou zijn begraven. Op de Galgenberg, een kame die aan de rand van de Ruiner Aa ligt, tussen Ruinen en Pesse, is ook daadwerkelijk een galgenberg teruggevonden die dateert uit de Bronstijd. De galg kon door de vele aanwezige keien niet diep ingegraven worden. Bij de Benderseberg op het Dwingelderveld is sprake van karresporen en bij Fluitenberg nabij Hoogeveen liggen enkele Celtic fields.

Kames en kame terrassen komen in aardkundig opzicht overeen met eskers. Dit zijn lange ruggen in het landschap die ook onder het ijs, op een vergelijkbare manier zijn gevormd. Er is in Nederland maar één locatie waar mogelijk een -deel van- een esker voorkomt en dat is tussen Langeveen en Geesteren in Overijssel.

Verder lezen

Provincie Drenthe, 2018. wAardevol Drenthe; samenvatting, toelichting en toepassing van ons beleid voor aardkundige waarden.
Provincie Drenthe, 2021, Aardkundig Monument De Hunnenkloosterberg. Teksten: Anja Verbers.
M. Rappol (red.), 1992. In de Bodem van Drenthe – Geologische gids met excursies.
Reinder Reinders en Stijn Arnoldussen, 2014. Smeltwaterheuvels tussen Ruinen en Pesse, Bijzondere ondergrond en rijk cultureel erfgoed. In: Drents Historische Tijdschrift, Waardeel 3.
H.R. Reinders , H.T. Waterbolk en E. Drenth, 2012. Archeologie en geschiedenis van Pesse 4. Bewoning in het Neolithicum en de Bronstijd. In: Nieuwe Drentse Volksalmanak.

Tekst: Anja Verbers, Landschapsbeheer Drenthe

Zie ook

Artikelen

Stuwwallen (incl. kames en sandrs)

Hoort bij deze thema's

Trefwoorden

Kames, smeltwaterheuvel, Pleistoceen

Begrippen

smeltwaterheuvels

Specialist(en)

Harm Jan Pierik

U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.