Stuwwal Sallandse Heuvelrug

Overzicht aardkundig erfgoedKaart: Aardkundig Erfgoed

Samenvatting

De Sallandse Heuvelrug is een stuwwal die is ontstaan door opstuwing van landijs in de voorlaatste ijstijd, het Laat-Saalien (ongeveer 150.000 jaar geleden). Voorbeelden van toppen worden gevormd door de Grote Koningsbelt (75 m), Haarlerberg (63 m) en de Eelerberg (40 m). Droogdalen en gordeldekzandruggen uit de laatste ijstijd (het Weichselien, 110.000-11.700 jaar geleden) zijn aanwezig rondom de stuwwal. Ook liggen hier enken en stuifzandgebieden, gevormd door toedoen van de mens, met name na de middeleeuwen.

Aardkundig fenomeen (primair)

stuwwal

Overige aardkundige fenomenen

droogdal, landduin, sneeuwsmeltwaterdal, stuifzandduin

Periode(s)

Pleistoceen - Laat-Saalien
Pleistoceen - Weichselien
Holoceen

Gevormd door

landijs, mens, smeltwater, wind

Kenmerkendheid

De stuwwal steekt goed zichtbaar boven het omliggende land uit, met een hoogte van 75 meter.
Stuwwal met veel representatieve sneeuwsmeltwaterdalen en afzettingen.

Afb. 1. Fragment van de geomorfologische kaart met schaduwreliëf van het AHN-hoogtebeeld. Bovenop de stuwwal is de strekkingsrichting van de gestuwde lagen te zien (voornamelijk bij Hellendoorn), ontstaan door verschil in erosiegevoeligheid van de bruine en witte zanden. Aan de flanken liggen enkele sneeuwsmeltwaterdalen (donker groen), en rondom de stuwwal gordeldekzandruggen (geel). (klik voor een vergroting)

Opstuwing in de voorlaatste ijstijd

De stuwwal van de Sallandse Heuvelrug is gevormd door een ijslob tijdens de voorlaatste ijstijd, het Laat-Saalien (ongeveer 150.000 jaar geleden), die de aanwezige vooral grofzandige rivierafzettingen vanuit het noordwesten opgestuwde. Deze zanden waren voor de komst van het ijs afgezet door zowel Rijn als door Oostelijke rivieren (‘bruine en witte zanden’). Door de stuwing van een ijstong in het huidige IJsseldal zijn deze afzettingen scheefgesteld, geplooid en herhaaldelijk over elkaar heen geschoven. De strekking van de gestuwde lagen komt bij vooral bij Hellendoorn goed tot uiting in het reliëf bovenop op de stuwwal, hier zijn hier langwerpige noord-zuid lopende ruggen te zien.

In de omgeving komen meerdere stuwwallen voor, zoals de Lemelerberg en de Luttenberg. Mogelijk waren deze oorspronkelijk (deels) met elkaar verbonden en zijn deze verbindingen onderbroken door smeltwatererosie bij het afsmelten van het ijs.

Stuwwalerosie en dekzandruggen

In de laatste ijstijd (het Weichselien, 115.0000-11.700 jaar geleden), bereikte het landijs Nederland niet, maar was het wel zeer koud. De vegetatie was spaarzaam (afwisselend toendra en poolklimaat). Erosie van de stuwwal vond plaats door afglijding en verspoeling door smeltwater, waarbij sneeuwsmeltwaterdalen vormden. Deze ontstonden doordat de bodem voor lange periodes geheel bevroren (permafrost) was, waardoor smeltwater over het oppervlakte stroomde en veel erosie tot gevolg had. Tijdens smelt in het voorjaar en zomer gleed de bodem op hellingen langzaam af (solifluctie) en omdat smeltwater slecht afgevoerd kon worden, concentreerde de afvoer zich in geulen. Hierbij vormden op de flanken van de stuwwal sneeuwsmeltwaterdalen (droogdalen) met een kenmerkende asymmetrische vorm. Enkele diepe en prominente dalen zijn de Diepe Hel, de Wolfslenk en de Rietslenk. Aan de voet van deze dalen kunnen puinwaaiers aanwezig zijn. Deze bestaan voornamelijk uit grof materiaal. Vanaf het Holoceen (11.700 jaar geleden) kon het water infiltreren en verloren de meeste dalen hun afvoerende functie.

Naast verspoeling, trad er ook erosie en afzetting door de wind op in het spaarzaam begroeide landschap. Tijdens het laatste deel van de laatste ijstijd (Jonge Dryas, ca. 12.000 jaar geleden) werd dekzand afgezet als een ring rondom de voet van de stuwwal, en vormden kenmerkende gordeldekzandruggen. Tijdens het Holoceen zijn delen van deze gordeldekzandruggen door menselijke invloed verstoven, zoals ten westen van de Hellendoornsche Berg en ten oosten van de Noetselerberg. Hierbij ontstonden stuifduinen met een grillig reliëf.

Huidige aardkundige processen

De aardkundige processen vonden met name in de voorlaatste en laatste ijstijd plaats. In droge dalen kan bij hevige neerslag tegenwoordig nog lokaal erosie optreden.

Bodems en waterhuishouding

De stuwwal bestaat uit grof zand met grind, waar een haarpodzol in is gevormd. Lokaal zijn er plekken waar ook rijkere zanden aan de oppervlakte liggen (bruine Rijnzanden), hier zijn bruine bosgronden gevormd (moderpodzolen). Op het dekzand op de flanken van de stuwwal zijn haarpodzolen en veldpodzolen gevormd. Ook liggen hier oude bouwlanden met enkeerdgronden. Waar verstuiving optrad liggen vaaggronden.

Relatie met cultuurhistorie en archeologie

Bij Haarle en op de Eelerberg liggen prehistorische grafheuvels (Laat-Neolithicum, Bronstijd). Het reliëf is belangrijk geweest voor de ligging van grafheuvels, die vaak op markante plekken in het landschap werden opgeworpen.
Op de Sprengenberg zijn prehistorische akkercomplexen aangetroffen (Celtic fields). Deze liggen op de bruine Rijnzanden, die in de prehistorie relatief vruchtbaar waren.
Op hoogte beelden zijn oude karrensporen te zien, die de stuwwal van oost naar west oversteken via de smeltwaterdalen Wolfslenk en de Rietslenk.
De schrale gronden waren geschikt voor heide (plaggensysteem). Lokaal vormde stuifzanden door te intensief landgebruik. Op het dekzand rondom de stuwwal liggen enken, zoals de Hellendoornsche Esch, de Noetseleresch en de Holterenk.

Verder lezen

Jong, J. de (1955) Geologische onderzoekingen in de stuwwallen van de Oostelijk Nederland Archemerberg en Nijverdal, Mededelingen van de Geologische Stichting NS 8.
Soet, F. De (1975). Gea-objecten van Overijssel. Arnhem, Rijksinstituut voor natuurbeheer, RIN-rapport, 32, 605.
Spek, T. (1996). Het stuwwallandschap van de Sallandse Heuvelrug, in: Spek, T., Zeiler, E.D., Raap, E., Van de Hunnepe tot de zee. De geschiedenis van het Waterschap Salland, Kampen, 23-46.
Horst, M. (2021). Landschapsbiografie van het Nationaal Park Sallandse Heuvelrug & Twents Reggedal.
Rappol, M. (1993). In de bodem van Salland en Twente. Amsterdam (Lingua Terrae), 267.