Boerderijentypologie

Introductie

In de periode 2020-2022 is door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een overzicht gemaakt van de streekeigen kenmerken van historische boerderijen in Nederland. Het doel van dit project was het onderverdelen van de regionale boerderijen binnen de bekende hoofdgroepen en het beschrijven van deze regionale varianten met hun specifieke kenmerken. Mogelijk kan in de toekomst een link worden gelegd aan de beschrijvingen van boerderijen in het monumentenregister. Daarnaast is er een koppeling gemaakt met een GIS-kaart, waardoor de regionale varianten op een kaart zichtbaar zijn, gekoppeld met een rijksmonument.

Foto van een stelpboerderij in het landschap met een rij bomen ervoor.

Een stelpboerderij. Foto: Foppe Hoekstra, via Wikimedia Commons

De bestaande typologische kennis van Nederlandse boerderijen richtte zich voornamelijk op de indeling in huisgroepen, waarvan het hallehuis in kwantitatief en geografisch opzicht het meest voorkomt. Het hier gepresenteerde onderzoek poogt hierin echter nog een stap verder te gaan door middel van het benoemen van de bouwhistorische kenmerken per streek/regio, ondersteund door de visualisatie op de kaart.

Het onderzoek toont ook aan dat de boerderijen per huisgroep een gemeenschappelijke ontstaansgeschiedenis en constructiemethode bevatten en dat streekeigen varianten niet letterlijk ophouden bij de (provincie)grens. Zo wordt gepoogd inzicht te geven in het onderscheid tussen bijvoorbeeld een Achterhoekse en een Sallandse hallehuisboerderij, die een vergelijkbare ontwikkelingsgeschiedenis hebben maar elk verschillende uiterlijke kenmerken tonen. Tevens liggen er verspreid door het land gebieden waarin sprake is van een zekere overlap tussen boerderijvarianten uit twee regio’s. De bestudering van de boerderijen heeft zich tot de hoofdgebouwen beperkt. De bijgebouwen en erven zijn daarom buiten beschouwing gelaten.

De beschrijvingen zijn als volgt opgebouwd: als eerste wordt een korte samenvatting gegeven van de geografie en bodemgesteldheid van de betreffende regio. Vervolgens wordt de hoofdgroep van de betreffende boerderijen kort beschreven. Als laatste worden aan de hand van architectonische en ruimtelijke kenmerken de huidige boerderijen toegelicht. Om enige overzichtelijkheid over de gekozen regio-indeling te waarborgen, vormen de provincies in deze indeling het uitgangspunt.

De GIS-kaart met de voorbeelden van de boerderijen per regio is te vinden via: de Agrarische landschappenkaart

De getoonde informatie is ontleend aan literatuuronderzoek en websites, zoals het Monumentenregister, de tekeningen van de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek (SHBO) en Streetsmart, de beeldbank. Bij het bestuderen van de typologische ontwikkeling van de boerderijen per provincie vormden de beschrijvingen van Ellen van Olst voor de SHBO uit de periode 1988-2006 de belangrijkste bron. De overige geraadpleegde bronnen en literatuur worden onderaan in een korte bibliografie vermeld.

Huisgroepen

1. De noordelijke huisgroep

2. De hallehuisgroep

3. De zuidwestelijke huisgroep

4. De zuidelijke huisgroep

5. Nieuwe boerderijtypen vanaf 1900

Geraadpleegde bronnen en literatuur

Boerderijen inventariseren. Handleiding voor het inventariseren en typeren van boerderijen naar uiterlijk, Amsterdam / Arnhem, 1983
Boerderijen in Zuid-Holland, aquarellen van J. Verheul Dzn., Zutphen / Arnhem, 1985
L. Brandts Buys, De landelijke bouwkunst van Hollands Noorderkwartier, Arnhem, 1974
P.J. van Cruyningen, Boerderijbouw in Zeeland van de tiende tot de twintigste eeuw, Utrecht / Arnhem, 2002
P.W. Havik, Boerderijen in Groningen, Utrecht, 1988
R.C. Hekker, Historische boerderijtypen. Historical types of farms, Arnhem, 1991
J.A. Hendrikx, Traditionele boerderijen in Noord-Brabant, Liempde, 2003
B. Lamberts, Boerderijen. Categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965, Zeist, 2007
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Noord-Brabant, Arnhem, 1988
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Noord-Holland, Arnhem, 1989
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Utrecht, Arnhem, 1993
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Zuid-Holland, Arnhem, 1994
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Gelderland, Arnhem, 1996
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Friesland, 1998
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Overijssel, Arnhem, 2002
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Limburg, Arnhem, 2004
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Zeeland, Arnhem, 2006
E.L. van Olst, Landelijke bouwkunst Drenthe, Arnhem, 2006
L.A. van Prooije, “Boerderijen in de Liemers, Over-Betuwe en het Rijk van Nijmegen”, Jaarverslag Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek, Arnhem, 1986
J. Toebast, M. Leeverink, M. van Dintel, M. Stege, Bouwhistorische verkenning van de boerderij Smeekweg 102 Laren, Gemeente Laren (N.-H.), Arnhem, 2006
J. van der Vaart, “Vernieuwende boerderijtypen begin 20e eeuw”, Fryslân. Historisch tijdschrift, jaargang 24, nr. 3, 4-7
P.A.M. van Wijk (red.), Boerderijen bekijken. Historisch boerderij-onderzoek in Nederland, Amersfoort / Arnhem, 1985

Internetbronnen

Het onderzoeksproject is uitgevoerd door Herman Wesselink onder begeleiding van Judith Toebast. De redactie is uitgevoerd door Judith Toebast en Marinus van Dintel. De visualisatie van de boerderijtypen op de kaart is tot stand gebracht in samenwerking met Otto Brinkkemper en Dian Jansen.

Zie ook

Artikelen

Agrarisch erfgoed - reikwijdte

... meer resultatenHoort bij deze thema's

Begrippen

boerderijen en hallenhuizen

U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.