Heteren - Steenbakkerij Randwijk

(521804) monumentenregister Monumentnummer: 521804

Introductie

Geen bouwproduct is zo Nederlands als de baksteen; zij worden gemaakt op locaties zoals de Steenfabriek Randwijk uit 1835, die nog steeds in werking is.

Steenbakkerij Randwijk. Foto door Sergé Technau, 2017. Beeldbank RCE, CC BY-SA 3.0

Interieur van de bakkerij. Foto door Sergé Technau, 2017. Beeldbank RCE, CC BY-SA 3.0

Kenmerken

Datering: 1836-1837
Rijksmonument sinds: 15 april 2002

Auteur: Karel Loeff

Deze tekst is afkomstig van de niet meer bestaande website Monumentale Interieurs (monumentaleinterieurs.nl) en dateert uit circa 2019. Het platform Monumentale Interieurs was onderdeel van het Programma Interieurs (2015-2019) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Heeft u aanvullingen of verbeteringen? U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

Baksteenindustrie

Bij gebrek aan natuursteen worden onze kerken, kastelen en woonhuizen al vele eeuwen grotendeels in baksteen opgetrokken. Bouwen in baksteen is een ambacht, de fabricage van baksteen een industrie. Met de schaalvergroting van de bouw in de 19de eeuw doet ook de massaproductie haar intrede in het fabricageproces.

Uiterwaarden

Steenfabrieken worden doorgaans gevestigd op plekken waar de grondstof ruim voorhanden is. Door de veranderende loop van de grote rivieren in Nederland valt er in de uiterwaarden op diverse locaties kwalitatief goede klei te winnen. Zo wordt in 1835 bij Heteren in de buitenpolder van Randwijk aan de Nederrijn een nieuwe steenfabriek gesticht. Eigenaar is G.W. Roes de Langenwaard. Voor de baksteenproductie is een complex aan bebouwing nodig. Naast een oven zijn haaghutten, een pershuisje, droogloods, bazenwoning, smalspoor en de kleibult essentieel.

Continuproductie

In die tijd zijn inkruiers continu bezig met stapelen, en uitkruiers met het sorteren van de afgekoelde stenen. Er wordt in ploegendiensten gewerkt. Het vuur moet immers blijven rondgaan door de steenoven, op een temperatuur van zo’n 1070 graden. Randwijk is gebouwd als gesloten continu-ringoven en wordt in 1977 omgevormd tot zigzag-vlamoven, inmiddels een zeer zeldzaam type steenoven.

Firma Zilverschoon

De firma Zilverschoon houdt de traditie van de baksteenproductie in het rijksmonumentale complex levend. Sinds 2002 maakt ze in deze fabriek speciale stenen voor het restauratievak. Hiervoor wordt onder meer een strengpersmachine ingezet uit het tweede kwart van de twintigste eeuw. Daarnaast vervaardigt men op bestelling andere bijzondere bakstenen. Bij deze processen komt – afhankelijk van de soort baksteen – nog veel handwerk kijken. Dat begint met de klei die handmatig in de vormramen wordt gedrukt en eindigt met de afgebakken bakstenen die handmatig worden opgestapeld.

Bij het proces wordt onder andere dankbaar gebruik gemaakt van de in grote getale aanwezige oude drooglorries. Ook worden de oude sorteerbakken nog steeds gebruikt. In plaats van de kolengestookte zigzagoven worden nu ovens op aardgas ingezet, onder meer om ploegendiensten uit te sparen. Naast het handwerk vergt de productie van authentieke bakstenen veel kennis van kleisamenstellingen en het bakproces.

Gelderse Smalspoorstichting

Zilverschoon heeft een perfecte symbiose met de Gelderse Smalspoor Stichting, die in de oude drooghutten op het terrein gevestigd is. De GSS heeft onder meer een uitgebreide collectie smalspoormaterieel. Van Steenfabriek Randwijk zijn bijvoorbeeld de locomotief van het merk Diema en de kieplorries van de fabriek Spoorijzer Delft bewaard gebleven. Deze zorgden voor de aanvoer van de klei.

Naast het smalspoormaterieel en daaraan gerelateerde materialen bevat de collectie onder meer bakstenen die in de steenfabriek vervaardigd zijn, en 2 oude vormramen, waarmee elk 7 bakstenen tegelijk gemaakt konden worden. Vlak bij de ingang staat een borstbeeld van een van de vorige eigenaren, de heer J. van Hardeveld.

Bezoekers

Rijtuigen en lorries worden ingezet op speciale dagen om bezoekers over het terrein te vervoeren. Zo leert jong en oud meer over railvervoer en over de historie van dit bijzondere mobiele erfgoed én maken ze kennis met de levende traditie van een ambachtelijke, monumentale steenbakkerij.

Bronnen en verwijzingen

https://www.boei.nl/projecten/steenfabriek-randwijk-een-werkend-monument/
Bibliotheek RCE Stadhouders, K. (2010). Steenfabrieken. Beelden van een veranderend landschap. Amsterdam: Stokerkade Cultuurhistorische Uitgeverij
Sluijters, H. (1985). Smalspoor in Nederland. Alkmaar: De Alk
Zilverschoon Randwijk

Zie ook

Monumenten

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Begrippen

Begrip:bbe4a82c-d0af-42c9-86c2-cca2e9560bac

Meer informatie Meer over het monumentenregister en het rechtsgevolg van de aanwijzing tot rijksmonument is te vinden op cultureelerfgoed.nl/monumenten.

Meer over de omvang en reikwijdte van de bescherming van specifiek dit monument is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister en de leeswijzer.

U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.