Cultuurgoederen uit een koloniale context - Nederlands beleid

Introductie

De koloniale geschiedenis heeft tot op de dag van vandaag zijn sporen nagelaten in de Nederlandse samenleving. Vele culturele objecten zijn in de loop van de tijd uit vroeger gekoloniseerde gebieden meegenomen en in de Nederlandse musea terecht gekomen. Sinds 2022 is er een nationaal beleid voor de omgang en teruggave van collecties uit een koloniale context (afgekort: koloniale collecties) ingesteld. In dit artikel vind je informatie hoe dit beleid is ontstaan.

NB: Dit artikel is samengesteld op basis van bestaande teksten. Onderaan elke alinea wordt de bron vermeld. Het artikel omvat geen historisch overzicht van teruggaven van objecten door de Nederlandse Staat door de jaren heen.

Voorkant van het rapport

Logo Consortium Koloniale Collecties

2019-2020: Adviesaanvraag

In oktober 2019 verzoekt de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) van Kabinet-Rutte III aan de Raad voor Cultuur om een adviescommissie in te stellen voor een Nationaal Beleidskader Koloniale Collecties met als opdracht:

een toekomstperspectief te schetsen op de omgang met het koloniaal erfgoed in brede zin, en met betrekking tot internationale samenwerking en teruggave in het bijzonder;
te adviseren over een procedure voor de omgang met individuele claims op objecten uit collecties met een koloniale context.

De Minister schrijft in haar brief dat de omgang met collecties uit koloniale context in onder meer Duitsland, België en Frankrijk een steeds belangrijker onderwerp van gesprek wordt bij musea en overheden. Van oorspronkelijk een puur juridische benadering van incidentele verzoeken gaat het steeds meer om een ethisch-beleidsmatige aanpak van dit vraagstuk. Ook komt er in een toenemende mate een interculturele dialoog met landen van herkomst en hun gemeenschappen en experts tot stand. Om deze redenen vindt de Minister het noodzakelijk dat Nederland een nationaal beleid ontwikkelt, waar de omgang en procedure voor teruggaveverzoeken die betrekking hebben op de (rijks-)collectie die zich in Nederland bevindt zijn verankerd.

Adviescommissie

De Raad van Cultuur, het wettelijke adviesorgaan van de regering en het parlement op het terrein van kunst, gaat aan de slag met het verzoek van de Minister en stelt een commissie samen. De samenstelling van de Adviescommissie Nationaal Beleidskader Koloniale Collecties is breed en divers, zowel qua expertise en discipline (jurist, antropoloog, historicus, conservator, onderzoeker, kunsthandelaar, museumdirecteur) als wat betreft afkomst (Surinaams, Indonesisch, Antilliaans, Indo-Europees, Nederlands, Brits en Frans). Het voorzitterschap is in handen van Lilian Gonçalves-Ho Kang You. Om die reden wordt de Adviescommissie ook wel aangeduid onder de naam adviescommissie-Gonçalves, of kortweg: commissie.

Werkwijze

De adviescommissie-Gonçalves verricht in de periode oktober 2019 t/m oktober 2020 literatuuronderzoek en voert vele gesprekken met onder andere wetenschappers, juristen, museumdirecteuren en conservatoren. Ook spreken ze met beleidsmakers in België, Frankrijk, Groot-Brittannië en Duitsland, landen waar de vraag omtrent de omgang met koloniale collecties op dat moment speelt. De adviescommissie hecht groot belang aan de opvattingen in Indonesië, Suriname en op de Caribische eilanden over de omgang met het erfgoed. Het beleid moet niet eenzijdig en uitsluitend berusten op de opvattingen van een vroegere koloniale macht, maar evenzeer op de opvattingen, wensen en verwachtingen van de betrokken herkomstlanden. Ten slotte heeft de adviescommissie in samenwerking met de Museumvereniging de bij deze vereniging aangesloten musea bevraagd op de aanwezigheid van koloniale objecten in hun collecties.

Rapport adviescommissie

Op 7 oktober 2020 publiceert de Raad voor Cultuur het advies van de adviescommissie met als titel Koloniale Collecties en Erkenning van Onrecht. De adviescommissie stelt dat in de koloniale tijd veel cultuurgoederen tegen de wil van hun eigenaren naar Nederland zijn gekomen, bijvoorbeeld als oorlogsbuit. Dit historisch onrecht is zichtbaar in de koloniale collecties die vandaag de dag in de Nederlandse musea te zien zijn. De adviescommissie-Gonçalves vindt dat Nederland verantwoordelijkheid moet nemen voor zijn koloniale verleden door erkenning en herstel van dit onrecht tot uitgangspunt te maken van het beleid over koloniale collecties. Nederland moet daarom bereid zijn om in voormalige Nederlandse koloniën buitgemaakte cultuurgoederen onvoorwaardelijk terug te geven als het land van herkomst hier om vraagt. Voort adviseert de commissie om een onafhankelijke Adviescommissie in te stellen, die de minister moet adviseren over de teruggave verzoeken van koloniale roofkunst. De adviezen van deze commissie moeten openbaar zijn. Ook teruggaveverzoeken over cultuurgoederen die niet zijn geroofd, of die afkomstig zijn uit landen die geen Nederlandse kolonie waren, dienen in overweging te worden genomen. Ten slotte adviseert de adviescommissie-Gonçalves om een Expertisecentrum Herkomst Koloniale Objecten op te richten. Dit expertisecentrum kan aanvullend herkomstonderzoek uitvoeren en een algemeen toegankelijke database over de koloniale collecties in Nederlandse musea opzetten.

Het volledige adviesrapport is te raadplegen via: Koloniale collecties en erkenning van onrecht (rijksoverheid.nl)

2021: Beleidsvisie

In januari 2021 reageert demissionair Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van Kabinet-Rutte III op het adviesrapport in de beleidsvisie 'collecties uit een koloniale context'. In deze beleidsvisie wordt per sub-onderwerp gemotiveerd welke aanbevelingen uit het rapport wel of niet worden overgenomen in het vast te stellen beleid.

Beleidskader

De drie categorieën objecten die, volgens de adviescommissie-Gonçalves, in aanmerking komen voor teruggave zijn:

cultuurgoederen die onvrijwillig zijn weggenomen uit een voormalige Nederlandse kolonie;
cultuurgoederen met een bijzondere betekenis voor het herkomstland;
cultuurgoederen afkomstig uit voormalige koloniën van andere mogendheden.

De Minister geeft aan de aanbeveling voor onvoorwaardelijke teruggave te onderschrijven voor categorie 1. Voor categorie 2 en 3 acht de Minister een bredere afweging van belangen noodzakelijk. In de beleidsvisie wordt dit nader toegelicht.

Teruggaveverzoeken

Voor een zorgvuldige omgang met collecties uit een koloniale context vindt de Minister een onafhankelijke, deskundige en transparante beoordeling van verzoeken tot teruggave essentieel. Daarom wordt er een onafhankelijkebeoordelingscommissie ingesteld, die de Minister voorziet van advies. Hierin zullen personen plaatsnemen die onafhankelijk zijn van de Staat als eigenaar en gezaghebbend expert zijn binnen relevante vakgebieden. In de beleidsvisie zet de Minister verschillende aspecten uiteen die aan bod komen bij de behandeling van een verzoek tot teruggave, namelijk:

een verzoek van het land van herkomst;
de beoordeling van het verzoek;
de herkomst van het cultuurgoed;
en het besluit tot teruggave en vervreemding.

In de beleidsvisie wordt ook een paragraaf gewijd aan de omgang met cultuurgoederen van andere eigenaren.

Samenwerking

De aanbeveling van de adviescommissie-Gonçalves om meer te investeren in samenwerking rond koloniale collecties met landen van herkomst wordt door de Minister overgenomen. Minister benadrukt het belang van samenwerking op drie niveaus:

samenwerking tussen herkomstlanden en Nederland ten behoeven van herkomstonderzoek naar specifieke objecten die in Nederlanden worden beheerd;
internationale erfgoedsamenwerking in het kader van Internationaal Cultuurbeleid, waar kennisuitwisseling tussen herkomstlanden en Nederland bijdraagt aan duurzaam behoud, beheer, en toegankelijkheid van erfgoed en archieven, met ruimte voor de verschillende perspectieven;
samenwerking met andere landen in Europa vanwege de vergelijkbare vragen omtrent de omgang met koloniale collecties.

In de beleidsvisie gaat de Minister verder in op ontwikkelingen die binnen deze drie niveaus al spelen en geeft ze aan in de komende periode verder uit te werken hoe de samenwerking verder ingericht en gestimuleerd kan worden.

De volledige beleidsvisie: Beleidsvisie collecties uit een koloniale context (open.overheid.nl, pdf).

2022: Implementatie

Na de aftreding van Kabinet-Rutte III, trad in januari 2022 een nieuw kabinet aan. Staatssecretaris Cultuur & Media neemt het onderwerp koloniale collecties onder haar hoede en publiceert in juli 2022 een kamerbrief over de implementatie van de beleidsvisie. De publicatie van deze kamerbrief vormt het startschot van het nationale beleid voor de omgang en teruggave van collecties uit een koloniale context. Het beleid heeft drie uitvoeringslijnen:

De samenwerking met de landen van herkomst
De behandeling van een verzoek tot teruggave van een object
Ondersteuning van het herkomstonderzoek

Samenwerking

Dit is essentieel voor zorgvuldige omgang met collecties uit een koloniale context. Naast teruggave omvat dit ook brede samenwerking op het terrein van musea en collecties. De Staatssecretaris geeft aan dat uitvoering van deze samenwerking een plek krijgt binnen het Internationaal Cultuurbeleid.

Verzoek tot teruggave

In de kamerbrief maakt de Staatssecretaris bekend dat de onafhankelijkebeoordelingscommissie is opgericht. Officieel draagt de commissie de naam: Adviescommissie teruggave cultuurgoederen uit koloniale context.

Mw. Mr. L. Gonçalves-Ho Kang You treedt op als voorzitter. In samenspraak met de voorzitter zullen de overige leden van de commissie worden geworven, met oog voor juridische, (kunst)historische en internationale expertise. Het bijbehorende instellingsbesluit wordt gepubliceerd op 6 september 2022.

Op de website van de commissie staat meer informatie over de commissieleden, de werkwijze en het reglement: commissie.kolonialecollecties.nl

Herkomstonderzoek

De verantwoordelijkheid voor het uitvoeren van het herkomstonderzoek dat de basis vormt van de beoordeling door een commissie, ligt bij de collectiebeherende instelling zelf. Om deze te ondersteunen zijn partijen met veel expertise op het gebied van koloniale collecties bijeengebracht in het Consortium Koloniale Collecties. Dit consortium houdt zicht op de inzet op herkomstonderzoek in musea en binnen de wetenschap in Nederland en internationaal. Het ondersteunt het museumveld in het onderzoek. En verschaft informatie ten behoeve van vragen uit landen van herkomst.

Op de website van het consortium staat meer informatie over de consortiumpartners, doelstellingen en activiteiten: www.colonialcollections.nl

De volledige kamerbrief: Implementatie beleidsvisie collecties uit een koloniale context (open.overheid.nl, pdf).