Donken en geulen langs het Zwarte Water

Overzicht aardkundig erfgoedKaart: Aardkundig Erfgoed

Samenvatting

Langs het Zwarte Water tussen Zwolle en Genemuiden liggen rivierduinen, opgewaaid uit de Vecht aan het einde van de laatste ijstijd. Binnendijks zijn kreken te zien (rieten), die vanaf de Middeleeuwen door stormvloeden gevormd zijn. In de uiterwaarden van het Zwarte Water liggen nog enkele restgeulen en kronkelwaarden.

Aardkundig fenomeen (primair)

getijkreek, restgeul, rivierduin

Overige aardkundige fenomenen

doorbraakgeul

Periode(s)

• Pleistoceen - Weichselien - Laat-Glaciaal
• Holoceen - Late Middeleeuwen
• Holoceen - Nieuwe tijd

Gevormd door

golven, getij, rivieren

Kenmerkendheid

• Fraai voorbeeld van verdronken rivierdal langs de rand van het zuiderzeegebied.
• Rieten: stormvloedinbraken in veengebied.
• Reliëf in de uiterwaarden nog vrij onaangetast

Ontstaansgeschiedenis

Rivierduinen uit de laatste ijstijd

In dit gebied liggen diverse aardkundig interessante fenomenen. Allereerst zijn aan de oostkant van het Zwarte Water tussen Hasselt en Zwartsluis enkele rivierduintoppen in het veengebied zichtbaar. Deze zijn gevormd aan het eind van de laatste ijstijd (het Laat-Glaciaal) aan de oostflank van het nu begraven dal van de Overijsselse Vecht. Dit rivierdal lag tijdens de laatste ijstijd periodiek droog in de winter, en westerwinden bliezen zand vanuit de kale bedding op de oostoever. Zo ontstonden kenmerkende paraboolduinen, die op meerdere plekken in Nederland te vinden zijn.

Vernatting in het Holoceen

Toen in het Holoceen het klimaat opwarmde en de zeespiegel steeg, steeg in dit deel van Nederland ook de grondwaterspiegel mee, waardoor grootschalige veenvorming op gang kwam (hier vooral zeggeveen en rietzeggeveen), zo ook rondom de rivierduinen. Tegenwoordig steken de toppen van dit duin nog 1 à 2 meter in het landschap uit als een duidelijke paraboolvorm. Deze plekken contrasteren qua ondergrond en landinrichting sterk met het omliggende veengebied.

Toenemende invloed van de Zuiderzee

In de loop van de middeleeuwen kalfden de veengebieden rondom de Almerelagune steeds meer af en ontstond uiteindelijk de Zuiderzee. Het Zwarte Water kwam onder sterkere invloed van storminbraken te staan. Tijdens stormen werd het Vechtwater opgestuwd en kon langs de waterlopen in het veenmoeras klei worden afgezet. Ook ontstonden inbraakgeulen in het veen (zgn. rieten), zoals de Weede, Robbelige Hoek, Molenstreng. Deze liggen veelal haaks op het Zwarte Water of richting zuidwesten of zuidoosten (met de stormrichting mee). Ze zijn nog goed in het landschap te zien als (bossige) laagtes of open water. Mogelijk waren deze kreken (deels) al eerder aanwezig als veenafwateringsrivieren. Bij Kievitsnest en De Velde liggen enkele kolken met daarachter zandige overslagdekken op het veen, ontstaan tijdens dijkdoorbraken. Bij Hasselt ligt een venig opgevulde afgesneden meanderbocht (Galgenrad, Varkensgat).

Huidige aardkundige processen

geen

Bodems en waterhuishouding

Grofzandige vlakvaaggronden (rivierduinen), waardveengronden (vooral zeggeveen en rietzeggeveen).

Relatie met archeologie en cultuurhistorie

• Buurtschap Kievitsnest en Zwartewatersklooster en ontsluitende kromme wegen liggen op deze rivierduinen.
• Rieten (storminbraken) nog goed te zien in verkaveling
• Rivierduin locatie voor Zwartewatersklooster (1233), naastgelegen ontginning Munnikenslag is hiernaar genoemd.

Verder lezen

• Cohen, K. M., Stouthamer, E., Hoek, W. Z., Berendsen, H. J. A., & Kempen, H. F. J. (2009). Zand in banen: zanddieptekaarten van het Rivierengebied en het IJsseldal in de provincies Gelderland en Overijssel. https://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/44941/Zand-in-banen-3e-druk-2009-2010.pdf?sequence=1
• Kooistra, M. J., Kooistra, L. I., Van Rijn, P., & Sass-Klaassen, U. (2006). Woodlands of the past—The excavation of wetland woods at Zwolle-Stadshagen (the Netherlands): Reconstruction of the wetland wood in its environmental context. Netherlands Journal of Geosciences, 85(1), 37-60. https://www.cambridge.org/core/journals/netherlands-journal-of-geosciences/article/woodlands-of-the-past-the-excavation-of-wetland-woods-at-zwollestadshagen-the-netherlands-reconstruction-of-the-wetland-wood-in-its-environmental-context/47580AE711DC8A80915945076CF83BDB

Overlap met eerder benoemd aardkundig erfgoed

GEA-object: 21O2 Van Beusekom (2007) OV55 (deels) OV 56 (onbeschreven)

Zie ook

Artikelen

• Rivierduinen en donken
• Kreken & kreekrestanten

Hoort bij deze thema's

• Aardkundig erfgoed

Trefwoorden

rieten, Zwarte Water, donk, rivierduin, uiterwaard

Begrippen

kreken, donken en rivierduinen

Specialist(en)

• Harm Jan Pierik