Erfgoed van de geest - stappenplan
Introductie
Erfgoed van de geest bestaat uit die tastbare en overdraagbare zaken die een rol spelen in - en van waarde zijn voor - de identiteit van onze geestelijke gezondheidszorg. Het gaat hierbij om historisch materiaal dat belangrijk is voor de verdere ontwikkeling van onze huidige en toekomstige zorg. Erfgoed speelt een cruciale rol bij het borgen van kennis. En voor de ontwikkeling en positie van de psychiatrie en geestelijke gezondheidszorg is kennis heel belangrijk.
Voorbeelden van erfgoed zijn: verhalen (mondeling of geschreven, zowel van patiënten als organisaties en ontwikkelingen), archiefmateriaal inclusief foto's, en tastbare objecten (gebouwen tot en met gebruiksvoorwerpen die in het verleden zijn gebruikt bij behandelingen of horen bij specifieke gebouwen).
Taskforce Erfgoed van de geest
Een belangrijke basis van het Erfgoed van de geest wordt gevormd door de materiële collecties van de Nederlandse GGZ: de intramurale zorg zoals die sinds de late Middeleeuwen is ontstaan. Vanaf het einde van de jaren zeventig kwam dit erfgoed in de belangstelling te staan, met tentoonstellingen, boekpublicaties en de stichting van musea als gevolg. Inmiddels zijn meerdere musea opgeheven en de bezorgdheid over de toekomst van de zorg voor dit erfgoed vormde de basis voor de oprichting van de Taskforce in 2023.
De Taskforce wil het aanwezige Erfgoed van de geest in Nederland inventariseren, registreren en waarderen. Wat is er nog en wat mist er? Welke objecten en verhalen onder erfgoed van de geest vallen, wat schaars is en wat minder schaars, en wat wetenschappelijk of maatschappelijk relevant wordt bevonden, is echter ook veranderlijk. Rond erfgoed leven verschillende, zich ontwikkelende, inzichten, waarderingen en gevoeligheden; de Taskforce stelt zich tot doel deze te evalueren en in historisch perspectief plaatsen.
Naast het materiële erfgoed is er ook immaterieel erfgoed van de geest: gewoonten, tradities, kennis/vaardigheden en het persoonlijke verhaal achter de objecten. Oral history speelt in toenemende mate een rol in historisch onderzoek naar de GGZ, nationaal en internationaal. De Taskforce sluit hierbij aan en streeft ernaar te zoeken naar opties voor activiteiten in onderzoek, erfgoedbeheer en publiekscommunicatie, waar mogelijk in combinatie.
Het Erfgoed van de geest wordt binnen de Taskforce breed opgevat en omvat de volgende domeinen:
- GGZ/psychiatrie
- Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking
- Psychogeriatrie
- Verslavingszorg
- Neurologie
- Jeugdzorg
- Forensische zorg
Waarom nu belangrijk
Er zijn veel ontwikkelingen gaande die bestaand erfgoed doen verdwijnen. Denk aan ontwikkeling van terreinen en panden, opruimen van archieven en het verdwijnen van de ervaringen van een oudere generatie. Wanneer spullen worden aangetroffen in kasten, op zolders of in kelders, dan kan het gaan om historisch waardevol materiaal. Om dit waardevolle erfgoed niet te verliezen is onderstaand stappenplan ontwikkeld. Dit stappenplan is bedoeld voor bestuurders, beleidsmakers en iedereen die toegang heeft tot tastbare en overdraagbare zaken die deel uitmaken van de geschiedenis van de geestelijke gezondheidszorg in Nederland.
Stappenplan
Stap 1
Mogelijk erfgoed wordt aangetroffen, in een kelder, op een zolder, of in dozen, bijvoorbeeld omdat een pand moet sluiten, een organisatie wordt opgeheven of gaat verhuizen. Verzamel dit materiaal bij elkaar en houd apart.
Stap 2
Neem contact op met het meldpunt Erfgoed van de Geest: taskforce-erfgoed@museumvandegeest.nl.
Stuur wat foto’s mee van wat er is aangetroffen en hoe het wordt bewaard. Het meldpunt kan kijken of het om mogelijk (belangrijk) erfgoed gaat.
U kunt ook contact opnemen met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE): info@cultureelerfgoed.nl.
Stap 3
De Taskforce en de RCE bespreken met u wat mogelijke vervolgstappen kunnen zijn. In ieder geval kan een quickscan samen met iemand uit het netwerk (Taskforce/RCE) worden georganiseerd. Deze persoon komt langs om de volgende vragen goed te kunnen beantwoorden:
- Waar gaat het precies om?
- Is het collectie, archief of eerder inventaris (waarbij geen sprake is van historische waarde)?
- Hoeveel is het?
- Hoe is het opgeslagen?
- Wanneer moet het weg zijn?
- Is er nog kennis/ervaring aanwezig die mogelijk relevant is als documentatie bij het erfgoed en daarom vastgelegd moet worden?
Als duidelijk is waar het om gaat, collectie, archief en/of kennis, dan kunnen per discipline verdere stappen worden genomen. Daar kunnen we uiteraard bij helpen. Hieronder staat uitgelegd wat er mogelijk is.
Collectie
Kan het erfgoed op de plek blijven waar het zich nu bevindt, dan kan op die locatie het vervolgtraject worden ingezet.
Als het pand met spoed leeg moet, dan is het belangrijk voor het erfgoed een noodopvang te vinden: betrek hierbij mensen uit het netwerk (Taskforce/RCE). Een noodopvang is een tussenstation waar het vervolgtraject kan worden uitgevoerd.
Bij de quickscan is al naar voren gekomen dat het om mogelijk belangrijk erfgoed gaat. In dit stadium wordt met diverse experts en belanghebbenden gekeken hoe het is gesteld met de cultuurhistorische, maartschappelijke en wetenschappelijke waarde: hoe belangrijk zijn de voorwerpen in relatie met wat er al (in een museum) bewaard wordt?
Herplaatsing: als inderdaad blijkt dat het erfgoed belangrijk genoeg is om te bewaren is de volgende stap het vinden van een nieuwe eigenaar. Denk hierbij aan musea, erfgoedinstellingen, instellingen binnen de zorgsector of verzamelaars. Zorg dat je voor het vinden van een nieuwe plek het netwerk bevraagd (Taskforce/RCE).
Ten behoeve van herplaatsing zijn de volgende stappen nuttig. Deze maken herplaatsing eenvoudiger!
- Registreren
- Fotograferen
- Digitaal ontsluiten via collectienederland.nl
Handreikingen die hierbij kunnen helpen zijn te vinden op de website van de RCE: Verzamelingen beheren en behouden Ook hierbij is ondersteuning en advies mogelijk.
Als het materiaal toch niet het bewaren waard is, kan worden besloten het af te stoten, waarbij veilingsites, kringloopwinkels of de container als opties kunnen worden gezien. Belangrijk daarbij is groen licht vanuit het netwerk.
Let op: als het om voorwerpen uit overheidsbezit gaat geldt de vervreemdingsprocedure volgens de Erfgoedwet!
Archieven
Zijn er archieven aanwezig met historisch en wetenschappelijk belang?
Er zijn verschillende archiefbewaarplaatsen die belangrijke archieven opnemen, bijvoorbeeld in de regio of gemeente. Neem voor advies voor herplaatsing contact op met het netwerk (Taskforce/RCE).
Te denken valt ook aan het digitaliseren van belangrijk archief waarbij een juridische check nodig is wat betreft privacywetgeving. Daarna kan besloten worden welke originelen historische waarde hebben (en dus analoog ook bewaard moeten blijven). Ander gedigitaliseerd archief kan worden afgevoerd.
Denk verder aan het linken van digitale documenten aan collectiedocumentatie (zie hierboven onder Collectie). Dat betekent dat de informatie uit de archieven die meer toelichting geeft op de voorwerpen aan de registratie van de voorwerpen wordt gekoppeld.
Kennis en ervaring
Bij de mensen die al heel lang meelopen in de instelling waar erfgoed wordt aangetroffen is veel kennis in het hoofd aanwezig, bijvoorbeeld over (de geschiedenis van) aanwezige collecties en archieven. Het is belangrijk die kennis vast te leggen: schriftelijk of door middel van interviews.
De gesproken tekst kan worden opgenomen, waarna het digitale bestand wordt bewaard in een e-depot en het gesprokene kan worden getranscribeerd. Ook e-depots kunnen worden gevonden bij regionale archieven.
Zorg ervoor dat de geïnterviewde schriftelijk en mondeling tijdens het interview toestemming verleent voor het afgesproken gebruik van het interview. Bijvoorbeeld voor onderzoek of publicatie.
Ook hierbij kan de Takforce samen met de RCE ondersteunen.
Lees verder
- Kerkhoven, Annemarie, Beeld van de psychiatrie 1800-1970. Historisch bezit van de psychiatrische ziekenhuizen in Nederland, Zwolle/Utrecht 1996.
Bezoek verder
- Museum van de Geest Dolhuys in Haarlem
- Historisch Joris in Delft
- Museum Psychiatrie in Venray
- Lentis Erfgoed Dennenoord in Zuidlaren
- Museum de Kluis in Boekel
Zie ook
Artikelen- Erfgoed van de zorg (Let op: pagina bestaat niet.)
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 12 mrt 2025 om 09:00.