Glas-in-lood - herplaatsen

Introductie

Wanneer je een nieuwe en geschikte plek zoekt voor een glas-in-loodraam dat uit zijn oorspronkelijke context verwijderd is, of zal worden verwijderd, kun je een aantal stappen doorlopen. Deze stappen zijn voortgekomen uit ervaringen die zijn opgedaan bij verschillende casestudies uit de praktijk. Uiteindelijk hangt het van allerlei omstandigheden af welke aspecten tenslotte bij de herplaatsing prevaleren. Bij het scheppen van een acceptabele nieuwe ambiance zijn concessies vaak onvermijdelijk, maar zolang de nieuwe setting voldoende op de oorspronkelijke situatie lijkt is er veel gewonnen; de echte betekenis van een monumentaal kunstwerk ligt in de zichtbaarheid ervan.

Foto van een glas-in-loodraam van maker Pieter Hofman met personen en daaronder de tekst Verkeer door de Aether
Afb. 1. Glas-in-loodraam van Pieter Hofman
Meurs glas-in-loodraam, Amersfoort
Afb. 2. Glas-in-loodraam, voormalige Biscuitfabriek Meursing, (ontwerper raam; Van Dam), aan het Smallepad in Amersfoort (afgebroken en herplaatst in de kantine van de RCE)
=Meurs glas-in-loodraam, Amersfoort
Afb. 3. Glas-in-loodraam, van de voormalige Biscuitfabriek Meursing herplaatst aan het Smallepad in Amersfoort in de kantine van de RCE. Foto: Geertje Huisman
Twee glas-in-loodpaneelen door Richard Roland Holst
Afb. 4. Twee glas-in-loodpanelen, afkomstig uit de Rijksakademie Amsterdam. Ontwerper: Richard Roland Holst (1868-1938) Amsterdam uit de Rijkscollectie, uitvoering Atelier Bogtman (klik op de foto's hieronder voor meer detail)
Glas-in-loodpaneel I door Richard Roland Holst Foto: RCE
Glas-in-loodpaneel II door Richard Roland Holst Foto: RCE
Foto van de huidige situatie: een vrij donkere ruimte met een glas-in-loodpaneel
Afb. 5. De huidige situatie

Context

Het is een nobel streven om relieken zo dicht mogelijk bij hun oorspronkelijke context te willen houden, maar als dat niet mogelijk is, dan is iedere serieuze poging te prefereren boven plaatsing in een (museum)depot of het kunstwerk aan te bieden op de vrije markt. In een aantal gevallen mag een kunstwerk niet ontvreemd worden omdat de eigenaar/ beheerder verplicht is om de monumentale kunst te behouden.

Van smal naar breed

Een nuttige strategie om een geschikte locatie te vinden kan zijn om van smal naar breed te redeneren. Het kunstwerk kan herplaatst worden op een andere locatie binnen het oorspronkelijke gebouw, in nieuwbouw op het oorspronkelijke terrein of binnen een instelling met dezelfde functie als het gebouw waarin het kunstwerk zich oorspronkelijk bevond, een instelling in dezelfde plaats, regio of provincie.

Vervolgens spelen aspecten als zichtafstand, lichtinval en evt. aanlichting een rol, dus de oorspronkelijke situatie moet idealiter worden vastgelegd voordat de glasramen worden uitgenomen, bij voorkeur fotografisch. Om de verhoudingen te laten zien is het nuttig een persoon voor de ramen te plaatsen. Leg een dossier aan om alles in vast te leggen. Zorg voor opnames die gemaakt zijn op verschillende tijden van de dag, om de lichtinval goed vast te leggen. Verzamel zoveel mogelijk informatie over het glasraam. Dit kan tesamen met een ‘statement of significance’ erg nuttig zijn wanneer er beslissingen genomen worden over de inpassing van ramen en een restauratieve behandeling. Het is een goede manier om het spectrum van opties te verbreden en kan leiden tot een optimaal ‘gebruik’ van het betreffende kunstwerk.

Do’s en dont’s

De ervaringen en do’s en dont’s van herplaatsing van glas-in-loodramen die in de praktijk zijn opgedaan, zijn te lezen in het artikel van Huisman, G.G.H. The reinstallation of stained glass windows in interior architectural settings in the Low Countries: selected case studies (Glas-in-lood - herplaatsen do’s en dont’s), dat is gepubliceerd in Roëmich, H., Lookeren Campagne, K. van. (red) ICOM Committee for Conservation, Working Group "Glass and Ceramics" and Forum of the International Scientific Committee for the Conservation of Stained Glass (Corpus Vitrearum-ICOMOS) (gezamenlijke conferentie oktober 2013 Amsterdam), Zwolle 2013 pp. 119-128.

Herplaatsing glasramen Pieter Homan

Een set glasramen van de Haagse sierkunstenaar Pieter Homan (1885-1965) uit de Rijkscollectie is succesvol herplaatst in een rijksmonument in Den Haag waar de Nuffic zetelt. In de video onderaan dit artikel wordt kort belicht hoe de restauratie van de ramen van Hofmans in zijn werk is gegaan. Aan het woord is Henk van Kooy, glazenier in Historisch Delfshaven.

Herplaatsing glasramen Richard Roland Holst

Twee glas-in-loodpanelen van Richard Roland Holst (1868-1938) uit de Rijkscollectie zijn in 2023 herplaatst in de Domkerk van Utrecht. De ramen zijn rond 1957 door het Rijk uit de Rijksakademie in Amsterdam ‘gered’ van een zolder, vanwege de vangnetfunctie. Ze lagen vervolgens een aantal decennia in een depot. Na nader onderzoek, mede naar de herkomst van de ramen, is er een cultuurhistorische waardebepaling gedaan en werd bepaald dat deze ramen in aanmerking kwamen voor herplaatsing in een openbaar gebouw. Ze zijn in 2022 gerestaureerd ten behoeve van een expositie. Een oproep in het RCE tijdschrift (nr. 2 mei 2023) in de rubriek ‘Kunst zoekt plek’ leverde een geschikte locatie op. In de context van de Domkerk waar zich al meerdere ramen van Roland Holst bevinden en een recente verwerving van een ontwerptekening, maken deze plek tot een zeer geschikte herplaatsingslocatie.

Herkomst

Waar de twee panelen oorspronkelijk precies gezeten hebben en wanneer ze uitgevoerd zijn is nog steeds niet helemaal duidelijk. Een cultuurhistorische waardebepaling en een expositie waren een goede aanleiding om meer over deze bijzondere ramen aan de weet te komen, maar de zoektocht heeft geen uitsluitsel kunnen geven.

Gemeenschapskunst

De kunstenaar Richard Roland Holst wijdde zich vanaf circa 1900 voornamelijk aan ‘Gemeenschapskunst’. Hij maakte wandschilderingen en ontwierp gebrandschilderde ramen voor openbare gebouwen. Daarnaast schreef hij ook veel beschouwingen over kunst. Hij werd in 1918 buitengewoon hoogleraar in decoratieve en monumentale compositie aan de Rijksakademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam en was er van 1926 tot 1934 directeur.

De ramen lijken mede gezien de herkomst een link te hebben met die Rijksakademie. Die aanname is voorts gebaseerd op een tekstbordje dat hangt naast een bijna identiek raam in een trappenhuis van de Universiteitsbibliotheek van de UvA aan de Singel in Amsterdam. Alleen de kleurstelling daarvan is anders, rood en paars in plaats van geel en oranje. Bijgaand bordje geeft 1925 aan als datering en vermeldt dat het oorspronkelijk was bestemd voor de aula van de Rijksakademie.

In een brief van Henriette Roland Holst (vrouw van Richard Roland Holst) aan Johan Huizinga in mei 1939 staat te lezen dat die ramen volgens een bepaling van Roland Holst bestemd waren voor een Amsterdams gemeentegebouw. Welk licht dit op de zaak werpt is onduidelijk.

Rijksakademie Amsterdam

Bekend is dat er ramen verwijderd zijn uit de aula van de Rijksakademie in de jaren vijftig, bij een modernisering. Zouden de ramen uit de Rijkscollectie daar gezeten kunnen hebben en betreffen de ramen die zich thans in de UB bevinden proeframen voor de aula? Het kwam voor dat ramen afgekeurd werden en een andere bestemming kregen.

Weer een andere optie is dat de ramen mogelijk bedoeld zijn geweest voor een beoogde nieuwe behuizing van de Rijksakademie in 1917. De Rijksakademie had in 1875 een nieuw gebouw betrokken aan de Stadhouderskade, dat al snel niet meer voldeed. Daarom werd er een prijsvraag voor een nieuwe behuizing in Amsterdam-Zuid uitgeschreven, op het terrein van het huidige Hilton-hotel. Na een open voorwedstrijd in 1917 bleven vijf kandidaten over voor de eindwedstrijd. Zou Roland Holst daar op enigerlei wijze bij betrokken zijn geweest en de ramen daarvoor gemaakt hebben? Dat zullen we nooit weten. In 1921 werd om financiële redenen afgezien van de bouw.

Datering

De datering houden we voorlopig op 1917-1921. De ramen zijn hoogstwaarschijnlijk uitgevoerd door atelier Bogtman in Haarlem. Mede door de link naar de UB ramen weten we dat beide ramen spiegelbeeldig boven elkaar geplaatst horen te worden, het onderste met de gotische bogen naar beneden. Ook tijdens de plaatsing van de ramen in de lichtbakken wezen sporen op de kozijnen hier op.

Video

Video: De betekenis van Roland Holst voor de Domkerk, vrijdag 24 november 2023:

Meer over het herplaatsen van de Roland Holst ramen

Video: Herplaatsing van ramen Pieter Hofman in Nuffic gebouw:

Zie ook

Artikelen
    Hoort bij deze thema's Trefwoorden

    herplaatsen, herplaatsing, glas-in-lood, glasramen

    Specialist(en)

    Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
    U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

    Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 10 feb 2024 om 03:00.