Grafkelders - openen van grafkelders
Introductie
De RCE krijgt regelmatig de vraag van kerkeigenaren of men een grafkelder in de kerk kan openen. Daar zitten vaak meer haken en ogen aan dan men vooraf kan bedenken. De specialisten van de RCE die hiermee te maken hebben, geven in dit artikel aan wat er bij komt kijken en dat het openen niet zomaar toegestaan wordt.
Al eeuwen is het aanleggen van grafkelders onderdeel van ons funerair landschap. Eerst vooral in kerken en na 1829 alleen nog buiten de kerken, op kerkhoven en op begraafplaatsen. In een grafkelder wordt een overledene niet begraven, maar bijgezet in een kist. Bij ruimtegebrek door een teveel aan kisten, werden en worden stoffelijke resten uit oude kisten herkist in een bottenkistje zodat voor er langere tijd ruimte is. Per definitie is een grafkelder een bouwkundige oplossing die onder de vloer of onder de grond ligt. Dat kan in de kerkvloer zijn maar ook in een crypte, waar dan soms de kist in een tombe zichtbaar voor elke bezoeker werd geplaatst. Maar er zijn ook cryptes met grafkelders. Een ruimte voor het bijzetten van overledenen boven de grond noemen we een mausoleum. Ook daarvan kennen we er heel wat in Nederland.
In kerken
De grafkelders die al vanaf de middeleeuwen in kerken werden aangelegd, maken in grotere kerken vaak deel uit van een ingewikkeld complex van kelders onder de vloer. Deze kelders zijn onzichtbaar en in de vloer is niet altijd meer een referentie of toegang naar de kelders aanwezig. In de negentiende en twintigste eeuw werden veel grafkelders ontmanteld bij vloerherstel, herinrichtingen of om zaken als vloerverwarming in de kerk mogelijk te maken. Soms werd oorlogsschade aangegrepen om de kerk bouwkundig weer in orde te krijgen, bijvoorbeeld door het aanbrengen van betonvloeren. Grafkelders waren daarbij onhandig omdat ze bouwkundige problemen konden opleveren. Maar bij het ontgraven werden soms spectaculaire vondsten gedaan, zoals in Aardenburg. Daar bleken tal van enkelvoudige grafkelders zeer fraai beschilderd te zijn met religieuze voorstellingen. Deze kelders zijn in hun geheel uit de vloer verwijderd en tentoongesteld.
Het doel van een grafkelder, in de meeste gevallen een eenvoudige ruimte geschikt voor drie tot vier kisten, was het voortdurende gebruik. Grotere kelders namen veel ruimte in beslag en waren vrij kostbaar en werden bijvoorbeeld door gilden aangelegd met daarboven een kapel. Grafkelders waarvan geen families meer leefden werden vaak weer verkocht en dan leeggehaald door nieuwe eigenaars. Daarbij werden de resten elders bijgezet in een verzamelkelder of begraven op het kerkhof. Zeker in kerken waren grafkelders constant in gebruik want vaak hadden de kerkmeesters ook eigen grafkelders in gebruik. Na 1829 kwam daar in de meeste kerken een einde aan. Een enkele kerk mocht met toestemming nog in gebruik blijven, maar na 1866 wordt alleen de grafkelder van de Oranjes in Delft nog als zodanig gebruikt. Vermogende families die hun grafkelder wilden behouden zochten een uitweg voor het verbod op begraven in de kerk door een nieuwe toegang te maken vanaf de buitenzijde. Daarvan zijn in Nederland nog tientallen voorbeelden te vinden. Maar de meeste kelders werden vergeten. Een grote zerk in de kerkvloer of een groot grafmonument in het koor duidt niet altijd meteen op een ondergelegen grafkelder, maar de kans is wel groot dat een of meerdere grafkelders aanwezig zijn. Er zijn tal van verhalen opgetekend bij negentiende-eeuwse verbouwingen aan kerken waarbij men stuitte op een of meerdere grafkelders. Vaak werd de opening en inhoud nauwkeurig beschreven, met name de heraldische en genealogische aspecten. Er werd ook gelet op de bouwkundige omstandigheden. Vormde de toestand van de grafkelder een gevaar voor de kerk, dan werd deze geslecht en dichtgestort. Dat gebeurde bijvoorbeeld in 1964 nog bij de kerk van Sliedrecht. Alleen de grafplaten die op de kisten zaten, herinneren nog aan de grafkelder van de families Colot d’Escury en Van den Burg.
Eigendom of rechthebbende
Van veel grafkelders is niet meer bekend van wie er bijgezet zijn of wie het eigendom heeft. Talloze kerkeigenaars gaan er terecht vanuit dat zij dan door natrekking de eigenaar zijn, tenzij er een overeenkomst ligt met een rechthebbende. Die zijn er nog wel in Nederland, maar niet veel. Recent is in Fryslân zo’n overeenkomst beëindigd door de rechthebbende, want ja, wat moet je met zo’n kelder? Eigenaar zijn van een grafkelder betekent echter niet dat je ook zomaar een afgesloten grafkelder kunt openen. Waar een kerk van rijkswege beschermd is, zijn daarmee ook de grafkelders beschermd. Ze maken immers onlosmakelijk onderdeel uit van het beschermde object. Dat geldt feitelijk niet voor de kisten of stoffelijke resten want die zijn niet verbonden met het gebouwde en feitelijk immaterieel erfgoed. Desalniettemin maken dergelijke overblijfselen deel uit van de geschiedenis van de kelder. Het openen, tenminste als dat niet via een luik of deur geregeld is, kan opgevat worden als een handeling waarvoor een Omgevingsvergunning vereist is. Meestal komt er wat breekwerk aan te pas waarbij beschadiging kan optreden aan zerk of vloer. Soms is de kelder vol zand gestort, de toegang dichtgemetseld of blijkt de toegang niet onder een zerk te liggen en is het breekwerk en boorwerk voor niets.
Schending grafrust
Los van de bescherming is er ook nog een ander juridisch kader. Het is duidelijk dat voor oude grafkelders in kerken de grafrusttermijn van 10 jaar uit de Wet op de lijkbezorging niet meer van toepassing is. Dus ook artikel 29 uit die wet, (waarbij toestemming nodig is voor het opgraven van een lijk) is niet meer van toepassing. Wel speelt het Wetboek van Strafrecht. Daarin is in artikel 149 een straf gezet op het opzettelijk schenden van een graf of enig op een begraafplaats opgericht gedenkteken of het opzettelijk en wederrechtelijk vernielen of beschadigen daarvan. Hierop staat een gevangenisstraf van ten hoogste een jaar of een geldboete van de derde categorie.
Noodzaak
De RCE krijgt jaarlijks meerdere malen de vraag of een grafkelder in een kerk geopend mag worden. Men wil zo’n kelder dan bijvoorbeeld ‘tonen’ aan het publiek rondom een bepaalde gelegenheid of de nieuwsgierigheid moet bevredigd worden en men wil weten wat of wie er in de kelder ligt. In beide gevallen is de RCE terughoudend om hier toestemming voor te geven. Daarvoor heeft zij de volgende motivering:
- Ethisch gezien is het onwenselijk dat de grafrust van personen die streefden naar eeuwige rust of anderszins om geloofsredenen deze plaats kozen, door derden wordt verstoord;
- Toegang krijgen tot een kelder betekent dat er vaak hak- en breekwerk aan te pas komt en dat cultuurhistorische waarden worden aangetast.
- Vaak is een kelder in het verleden al eens geopend en beschreven, waardoor de noodzaak om (nog eens) te kijken er vaak niet is;
- Wetenschappelijk onderzoek als reden voor het openen van een grafkelder is alleen opportuun wanneer daar voldoende redenen voor zijn bij de nazaten of eigenaren, bijvoorbeeld voor DNA-onderzoek of om bouwkundige gebreken aan het gebouw te achterhalen
- Recent geopende grafkelders blijken na opening slecht onderhouden te worden wat teloorgang van waarden tot gevolg heeft, bijvoorbeeld door aantasting door schimmel of vocht;
- Openstelling door middel van een glasplaat of anderszins leidt tot ongewenste en niet reversibele aanpassingen aan kelder of vloer, wat op termijn onwenselijk is;
- Vaak wordt niet beseft welke kosten de opening met zich kan mee kan brengen, bijvoorbeeld alleen al voor het herkisten van aangetroffen stoffelijke resten. Die kosten zijn niet subsidiabel.
Wanneer toch een kelder geopend wordt, of dat nu in een kerk of op een begraafplaats is, dan zou dat alleen mogelijk zijn wanneer bouwkundige problemen of vragen spelen en natuurlijk wanneer er daadwerkelijk een bijzetting moet plaatsvinden. Een verzakking of andere problemen kunnen nader onderzoek vergen. Daarbij adviseert de RCE dat beroep gedaan wordt op haar expertise en dat het onderzoek op archeologisch-fysiologische wijze gedocumenteerd worden, al was het maar omdat de dispositie van de zaken in de grafkelder ook al waardevolle informatie kan bieden.
Op begraafplaatsen
Grafkelders op begraafplaatsen vallen wel vaak gewoon onder de Wet op de lijkbezorging en waar geen rechthebbende meer is, kan de houder van de begraafplaats bepalen dat deze geruimd wordt. Waar het gaat om een van rijkswege beschermde begraafplaats is het advies van de RCE om te onderzoeken of zo’n grafkelder niet opnieuw uitgegeven kan worden, of dat deze benut kan worden voor het bijzetten van bijvoorbeeld asbussen. Een dergelijk project loopt momenteel in Naarden. Daar zijn de stoffelijke resten in overleg met de familie uit de kelder verwijderd en elders herbegraven. De kelder wordt ingericht als urnenbewaarplaats, met name ook om de restauratie van het monument op de kelder mogelijk te maken.
Kerk en begraafplaats kennen dus eigen regimes waarbij met name voor grafkelders in de kerk geadviseerd wordt terughoudend te zijn bij het voornemen deze te openen.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 31 jan 2025 om 11:48.