Hallehuis - Hallehuisboerderijen in het Land van Maas en Waal

Introductie

De boerderijen in het Land van Maas en Waal behoren tot de hallehuisgroep. De verschillende varianten van het hallehuis in dit gebied tonen invloed uit zowel Brabant als uit de noordelijker gelegen gebieden.

Boerderij met dakoverstek bij Bergharen. Foto: Herman Wesselink, 2021

Geologie

Het Land van Maas en Waal ligt in het zuiden van de provincie Gelderland. De rivieren de Waal en de Maas vormen respectievelijk de noord- en de zuidgrens. Vanwege de ligging tussen deze twee rivieren bestaat de grond uit rivierklei, waarmee het tot het Gelderse rivierengebied behoort. Na de voorlaatste IJstijd zijn de grote rivieren in dit gebied tussen de ontstane stuwwallen naar het westen afgebogen en hebben deze alhier rivierklei afgezet. Het landschap wordt gevormd door oeverwallen en komgronden. De grootschalige aanwezigheid van rivierklei, de gunstige ligging ten opzichte van steden en de aanwezigheid van vaarwegen hebben voor een rijke agrarische ontginningscultuur gezorgd. Hier overheerste vanaf de middeleeuwen het gemengde bedrijf.

Kenmerken

Vanwege de strategische ligging tussen Midden- en Zuid-Nederland kent het Land van Maas en Waal een veelheid van boerderijtypen met zowel invloed van het aangrenzende Brabant, het rivierengebied en uit noordelijker gelegen regio’s. Ondanks de grote verscheidenheid aan boerderijtypen behoren bijna alle historische boerderijen in het Land van Maas en Waal – van oudsher – tot de hallehuisgroep. De meeste boerderijen hebben een driebeukige opzet met een constructie die bestaat uit ankerbalkgebinten. De middenbeuk is breder en hoger dan de zijbeuken. De zijgevels waren van oorsprong laag en zijn vaak in de loop der eeuwen verhoogd, vooral aan de gevels van het woongedeelte. Daar hebben zich de grootste wijzigingen voorgedaan, vooral vanaf de 18e eeuw.

Brabantse invloeden

Dichtbij de Maas, de provinciegrens met Noord-Brabant, vinden we de meeste Brabantse invloeden in de Maas-en-Waalse boerderijen. Deze zijn vooral herkenbaar aan de gewijzigde opzet van het bedrijfsgedeelte. De middenlangsdeel is een dwarsdeel geworden en daarom zijn de deeldeuren in de zijgevel geplaatst. Hierdoor is de zijgevel vaak opgehoogd over al dan niet de gehele boerderijlengte. Het resultaat is een lange zijgevel die aan de Brabantse langgevelboerderij doet denken. Soms liggen deze boerderijen met de lengteas evenwijdig aan de weg, evenals veel Brabantse voorbeelden. Dwarsdelen komen overigens veel voor in het zuiden van het Land van Maas en Waal. Behalve aan de deeldeuren in de zijgevel zijn deze – veelal – ook herkenbaar aan de situering van de koeienstallen tegen de achtergevel.

T- en krukhuisboerderijen

Andere veelvoorkomende varianten in het Land van Maas en Waal zijn de T- en krukhuisboerderij. Deze varianten komen sinds de achttiende en negentiende eeuw in de rivierkleigebieden het meest voor en liggen daarom ook in het Land van Maas en Waal voor de hand. Dit heeft geleid tot een grootschalige wijziging in het woongedeelte. Naarmate de welvaart van de boeren toenam, ontstond behoefte aan ruimere woongedeelten. De meest logische stappen waren het zijwaarts uitbreiden ervan, gevolgd door het toevoegen van een verdieping. In een aantal gevallen werd een melkkelder met daarboven gelegen opkamer toegevoegd, maar deze waren niet zelden al aanwezig. De grootschalige transformatie tot T-boerderijen vanaf de achttiende eeuw laat zien dat de verstening van boerderijen in deze regio vroeg heeft plaatsgevonden in vergelijking met omliggende gebieden, aangezien dergelijke constructies alleen van baksteen konden worden gemaakt.

Sommige Maas-en-Waalse boerderijen hebben na de wijzigingen hun standaard hallehuisvorm behouden. We zien hier vaak wel ingrijpende sporen van verbouwingen in het woongedeelte. In veel gevallen is het dak aan beide zijden opgehoogd, hetgeen aan verschil in metselwerk aan de voorgevel is te zien. Andere veelvoorkomende wijzigingen zijn ophoging van de zijgevels van het woongedeelte. Soms gebeurde dit aan een zijde, waardoor de boerderij asymmetrisch werd.

Invloed uit de Betuwe

Een bijzonder aspect dat niet veel voorkomt in deze regio is de boerderij met overstek. Boven de inrijdeuren in de achtergevel steekt het dak uit als een luifel. De reden voor deze constructie is het droog optassen van oogst. De boerderijen met dakoverstek zijn te vinden in Bergharen en Alphen aan de Maas. De invloed komt van elders uit de Betuwe. Er komen ook enkele boerderijen voor waarbij een deel van de achtergevel is uitgespaard. De achtergevel is ongeveer halverwege afgesneden t.b.v. een naar binnen staande muur al dan niet met inrijdeuren. Ook de zijgevel loopt bij deze boerderijen niet helemaal door tot aan de hoek van het bedrijfsgedeelte. Deze boerderijen liggen aan of bij een rivierdijk. Ook hier was sprake van een overstek t.b.v. het droog lossen en optassen van hooi e.d. Een paar voorbeelden staan in het westen van het Land van Maas en Waal.

Vloedschuren

Vlakbij de rivier, voornamelijk in de komgronden, liepen boerderijen risico om te overstromen. Hierdoor zijn sommige op kunstmatige heuvels geplaatst. Hierdoor houdt het vee in de schuren bij hoogwater droge voeten. We noemen deze schuren vloedschuren. Nabij de Maas, ten westen van Wijchen, staan enkele voorbeelden.

Ten zuiden van Wijchen komt de zogenaamde stoepstal voor: een kruising tussen een potstal en een grupstal. Een stoepstal onderscheidt zich van de andere twee doordat de mest nog wel in de stal bleef liggen, terwijl de koeien op een stoepachtige verhoging stonden. De koppen van de koeien waren naar de zijlangsdeel gericht. Stoepstallen komen verder weinig voor in Nederland.

Statige boerderijen

Er zijn ook boerderijen die eind negentiende en begin twintigste eeuw gewijzigd zijn en sindsdien een monumentaal voorhuis met stedelijke allure hebben. Zoals ook in andere regio’s gebeurde dit meestal bij een uitbreiding van een boerderij van een welvarende boer. Dichtbij Wijchen liggen ook een paar bijzondere boerderijcomplexen uit begin vorige eeuw, die afgebrande voorgangers vervingen en hierdoor een ander uiterlijk hebben gekregen onder invloed van een eigentijdse, burgerlijke bouwkunst. Het bedrijfsgedeelte heeft een moderne opzet gekregen en behoort daarmee niet meer tot de hallehuisgroep.

Zie ook

Artikelen

• Boerderijentypologie

Hoort bij deze thema's

• Boerderijen
• Landschap

Begrippen

agrarisch, boerderijen en hallenhuizen

Specialist(en)

• Marinus van Dintel