Kappen met spanten: wat de Linked Data Voorziening ons (niet) kan vertellen over kapconstructies (1300-1800)
Introductie
De vraag op hoeveel rijksmonumenten een historische kap staat, lijkt gemakkelijk te beantwoorden. Tocht biedt het monumentenregister geen sluitend antwoord. Toch is het interessant te verkennen wat er dan wel te vinden is over houten constructiedelen in gebouwen, zoals kappen en balklagen. Deze onderdelen, zeker als ze oud zijn, kunnen grote historische waarde hebben. De kappen, vaak ingewikkelde houten constructies die het dak dragen, zeggen iets over het vakmanschap en materiaalgebruik in het verleden. Daarnaast zijn dergelijke houten constructies een bron voor dendrochronologisch onderzoek. Daarmee wordt op grond van een jaarringenanalyse vastgesteld wat de ouderdom is van het hout. Dit kan tot verrassende ontdekkingen leiden. Nog een stap verder is het onderzoek naar zuurstofisotopen in het hout. Deze kunnen helpen bij het reconstrueren van het klimaat in het verleden. Dit alles is een reden om nader te kijken naar het aantal beschreven kapconstructies in het rijksmonumentenregister.
Kappen
Een kapconstructie is een samenstel van onderdelen dat de dakbedekking draagt. Die onderdelen kunnen van hout, staal of beton zijn, maar in gebouwen van voor 1900 is dat overwegend hout. Er zijn verschillende typen kappen te onderscheiden, naar gelang de functie en grootte van een gebouw. De kap is aangepast aan het dakbedekkingsmateriaal en aan de overspanning die nodig is.
Het vinden van een middeleeuwse kap is niet vanzelfsprekend, noch in de praktijk, noch in theorie, zoals we hier verder zullen zien. Kappen van boerderijen, kerken, kastelen en vooral woningen zijn er vaak niet voor eeuwig. Brand, her- of verbouw, insecten en oorlogen hebben alle invloed gehad op de kappen. Een op het oog middeleeuwse kerk kan in de oorlog zodanig beschadigd zijn dat deze herbouwd is, inclusief een nieuwe kap. Andersom kan het zo zijn dat een van oorsprong middeleeuwse kerk in de negentiende eeuw geheel opnieuw is opgetrokken, maar met gebruik van de oude kap. In veel gevallen is bij het aanwijzen en beschrijven van het rijksmonument de kap niet geïnspecteerd. Soms komt dan pas veel later vast te staan door bouwhistorisch onderzoek hoe waardevol zo'n kap is. Een voorbeeld daarvan is de Armenhoef in de gemeente Best.
De vraag
Voor onderzoek naar zuurstofisotopen in houten kappen tussen 1300 en 1800 is de vraag gesteld hoeveel en waar dergelijke kappen voorkomen in het rijksmonumentenregister. De zoektocht naar de term 'kap' levert heel veel resultaten, maar niet het gewenste, omdat er doorgaans geen gedetailleerde gegevens over kappen in het register zijn opgenomen. Bovendien komen straten met 'kap' in de naam of kapellen ook volop voor in het resultaat van de zoektocht. Andere termen leveren elk weer een geheel ander resultaat. Door het register van rijksmonumenten op te nemen in de Linked Data Voorziening (LDV) ontstaat de mogelijkheid om op meer termen of eigenschappen tegelijk te zoeken. Hoe dat werkt en wat daar mee kan, is te lezen op Data Story. Meer uit erfgoeddata halen.
In dit geval is eerst geïdentificeerd op welke termen in het register zoal gezocht moest worden, en belangrijker nog, welke niet. Daarbij speelt een rol dat de formele datering van de rijksmonumenten vaak incompleet is of ontbreekt. De teksten die doorzocht worden zijn weinig uniform en bevatten een grote variatie aan wijze van notatie en uiteenlopende termen. De teksten zijn in de loop der tijd onderhavig geweest aan verschillende opvattingen. In ieder geval diende bijvoorbeeld gezocht te worden op termen als "houten kap", "sporenkap", "hanenbalk" en "gordingen". Ook gaven bepaalde aanduidingen inzake de architectuurhistorische periode een resultaat. Dus termen als gotiek en romaans werden meegenomen in de vraag, maar niet de term neogotiek. Verder is bij de vraag gekeken naar de dateringen en is op verschillende wijzen gezocht op de periode 1300 - 1800. Dat kan op getal, maar ook aanduidingen als XVIa, wat staat voor het eerste kwart van de 16de eeuw moest worden meegenomen. Verder is als referentie de hoofdcategorie meegenomen, dus of het een kasteel, buitenplaats, kerk of boerderij is.
Na veel proberen kon uiteindelijk de juiste query worden uitgewerkt waarmee verschillende vragen over kappen uit de periode 1300-1800 konden worden beantwoord.
De datastory
De volledige vraag is uitgewerkt als een datastory, een interactieve uitleg met antwoord op de volgende vragen:
- Aantallen kapconstructies per hoofdcategorie
- Individuele monumenten met csv-download
- Interactieve lijst en kaart (met foto’s)
- Aantallen kapconstructies per eeuw
- Aantallen per eeuw en hoofdcategorie
Bij de meeste query’s kan deze direct zelf uitgevoerd worden via Run query of Try this query yourself.
De resultaten laten zien dat er 573 rijksmonumenten gevonden zijn waarin een van de kap-termen voorkomt, gedateerd tussen 1300 en 1800. De meeste treffers vallen in de categorie Woningen en woningbouwcomplexen. Query 2 levert een lijst van alle monumenten; query 3 toont dezelfde resultaten op de kaart, inclusief foto’s en links naar het register. Query 4 en 5 tonen de verdeling per eeuw en per hoofdcategorie.
Methode en beperkingen
Bij de uitvoering van de query's is gebruikgemaakt van een combinatie van formele dateringen en tekstuele aanwijzingen. Formele dateringen ontbreken vaak of zijn incompleet, daarom is ook gezocht in de omschrijvingen met regex-patronen voor aanduidingen als “15e eeuw”, “ca. 1500” of “XVIa”. Daarnaast zijn kap-gerelateerde termen opgenomen zoals “houten kap”, “sporenkap” en “gebint”.
Deze aanpak levert altijd een zekere mate van ruis op: resultaten kunnen onterecht kappen bevatten (false positives) of juist missen (false negatives). Ook de koppeling aan hoofdcategorieën via de RN-thesaurus kent beperkingen doordat functies niet altijd eenduidig gemapt zijn.
De kaartvisualisatie bevat een legenda per hoofdcategorie en maakt gebruik van klikbare links naar het Monumentenregister en beschikbare foto’s. Daarmee geeft deze datastory een eerste systematisch overzicht, bruikbaar als vertrekpunt voor bouwhistorisch onderzoek en beleidsvragen, maar geen sluitende inventarisatie. Een volledig beeld vraagt om aanvullende bouwhistorische bronnen, zoals Janse’s Houten kappen in Nederland 1000–1940, en toekomstige koppelingen met andere datasets.
Verbeteren en aanvullen data
Op dit moment is alleen gezocht in het rijksmonumentenregister. Naast tekstuele verrijking kan ook koppeling met beeldmateriaal verder uitgewerkt worden, bijvoorbeeld door betere matching van de Beeldbank op monumenten. In de toekomst kan verrijking plaatsvinden door koppeling met andere kennisbronnen, mits deze de juiste terminologie, datering en verwijzingen bevatten. Mogelijke kandidaten zijn de gegevens uit de Kennisbank, het project Actualisering Monumentenregister (AMR) en Wikidata.
Het antwoord op de vraag hoeveel kapconstructies uit de periode 1300–1800 in het register voorkomen, is dus nog niet volledig. Het aantal kan veranderen door toevoeging van extra zoektermen of domeinkennis, bijvoorbeeld dat bepaalde boerderijtypen uitsluitend vóór 1800 voorkwamen, waarmee de query verder verfijnd kan worden.
Wel blijft altijd de mogelijkheid bestaan dat een kap later vernieuwd is. Dat betekent dat de resultaten niet altijd de oorspronkelijke situatie weerspiegelen, maar vooral inzicht geven in wat er in de LDV en het register beschreven staat.
Meer informatie of hulp
Mail het team Erfgoeddata & Datamanagement: datamanagement@cultureelerfgoed.nl
Zie ook
Hoort bij deze thema's Begrippenkappen (daken), kapconstructies, gebinten, gordingenkappen en hanebalken
Specialist(en)Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 11 nov 2025 om 03:16.