⇐ (40283) monumentenregisterMonumentnummer: 40283
Introductie
Vestingwerk. De tussen 1589 en 1610 aangelegde wallen, bastions en dubbele vestinggracht rond de stad, zijn na 1848 beplant en tot singels met plantsoenaanleg getransformeerd.
Kenmerken
- Datering: 1589-1610, na 1848
- Architect: F.W. de Virieu (groenaanleg)
- Bouwstijl: Niet van toepassing
- Rijksmonument: sinds 30 maart 1971
Geschiedenis
Onregelmatig achthoekige gebastionneerde riviervesting, aangelegd volgens het Oudnederlandse stelsel, met hoofdgracht, binnengracht en een dam (contrescarp) rond het binnendijkse deel van de vesting, met beplanting.
De vesting, gelegen op de zuidelijke oever van de Waal, speelde in de 13e en 14e eeuw een rol als grensvesting in de Brabants-Gelderse oorlogen. Daarna in de 16e en 17e eeuw een rol bij de bescherming van het scheepvaartverkeer en de beheersing van de Bommelerwaard. Gedurende de Tachtigjarige Oorlog was Zaltbommel geruime tijd frontierstad van Holland. De Oudnederlandse verdedigingswerken zijn in die tijd in hun huidige verschijningsvorm aangelegd, voornamelijk volgens de plannen en onder leiding van de ingenieurs Adriaan Anthonisz en David van Orliens, in opdracht van de Staten-Generaal. Daarna speelde de vesting nauwelijks een rol meer. Na 1848 zijn beplant en tot singels met plantsoenaanleg getransformeerd.
De belangrijkste wijzigingen sindsdien betreffen:
- De vervanging van de houten bruggen voor de poorten door stenen bruggen in 1755.
- Het geleidelijk slechten van grote delen der ommuring in de 17e eeuw en later.
- Idem van de poorten met uitzondering van een groot deel van de Waterpoort door de Fransen in 1672-1673.
- De aanleg van plantsoenen op de wallen en bolwerken na 1848 naar ontwerp van de stadsbouwmeester F.W. de Virieu
- Het afgraven van een deel van de saillant van het bolwerk de Kat om de haven te vergroten in 1955.
Hoofdopzet
De vesting bestaat thans in hoofdzaak uit:
- Een hoofdwal met zeven bolwerken.
- Een hoofdgracht.
- Aan de keelzijde van de bolwerken en courtines, m.u.v. die aan het rivierfront, een binnengracht.
- Voor het landfront, langs vrijwel de gele omtrek van de omtrek, een dam ( contrescarp) of singelweg .
- Van de vesting zijn (nog) de volgende toegangen van belang:
- In de courtine Oranjebolwerk-Hohenlohebolwerk via een coupure in de wal en een dam door de gracht (voorheen Oenselse Poort).
- Over de linkerflank van het Ravelijnbolwerk en een dam door de gracht (voorheen Bossche Poort).
- In de courtine Bolwerk De Beer-Bolwerk De Kat via een dam (voorheen Gamerse Poort).
De hoofdwal heeft het oorspronkelijke profiel door een zekere afvlakking goeddeels verloren, doch is qua beloop en reliëf goed herkenbaar. Het rivierfront is aanmerkelijk vervormd.
De bolwerken zijn als normale holle bolwerken uitgevoerd m.u.v. het Bolwerk De Kat, dal in belangrijke mate is vervormd en afgevlakt en grotendeels is bebouwd. Op de terrepleins van enkele bolwerken zijn plantsoenen aangelegd; dat van het Ravelijnsbolwerk is als kerkhof in gebruik.
De hoofdgracht heeft de oorspronkelijke vorm en afmetingen goeddeels behouden m.u.v. hel deel tussen de saillant van het bolwerk De Beer en de dam voor de voormalige Gamersche poort, dat gedempt en gedeeltelijk opgehoogd en bebouwd is
De voor de uitgangen aan het landfront liggende bruggen over de hoofdgracht zijn vervangen door dammen.
Verdedigingswerken per onderdeel
De verdedigingswerken hebben de volgende samenstellende onderdelen:
1. Oranjebolwerk
Hol bolwerk met voor de linkerface een gracht ter breedte van ca.40 m voor de linkerschouderhoek, oplopend tot ca. 60 m voor de saillant, voor de rechterface een gracht ter breedte van ca., 50 en aan de keelziide een binnengracht ter breedte van ca. 8 m.
2. Courtine Oranjebolwerk-Hohenlohebolwerk
Courtine met coupure in de wal en een dam door de gracht ter plaatse van de Oenselsestraat, een voorliggende gracht ter breedte van ca. 50 m nabij het midden, oplopend tot ca. 75 m. nabij de aangrenzende bolwerken en aan de stadszijde van de wal een binnengracht ter breedte van ca. 6 meter.
3. Hohenlohebolwerk
Hol bolwerk met voor de linkerface een gracht ter breedte van ca. 50 m., voor de rechterface een gracht ter breedte van ca, 60 meter, aan de keelzijde een binnengracht ten breedte van ca. 6 meter
4. Courtine Hohenlohebolwerk-Hogesingelbolwerk
Courtine met voorliggende, gedeeltelijk verlande gracht ter breedte van ca. 55 m.
5. Hogesingelbolwerk
Hol bolwerk met voorliggende gracht ter breedte van ca. 45 m voor de linkerface en ca. 37 m voor de rechterface, aan de stadszijde van de keel een binnengracht ter breedte van ca. 8m en - aan de stadszijde van het complexdeel een ca. 3 m hoge muur ter lengte van ca. 70 m
6. Courtine Hogesingelbolwerk-Ravelijnbolwerk
Courtine met voorliggende, gedeeltelijk verlande, gracht ter breedte van ca. 40 m nabij het midden, oplopend tot ca. 70 m nabij de aangrenzende bolwerken, aan de stadszijde van de wal een binnengracht ter breedte van ca. 8m., aan de stadszijde van het complexdeel een muur ter hoogte van ca. 4 m lot nabij de westgrens van de courtine. In de as van die muur, nabij de oostgrens van het complexdeel, de enkele en hoge resten van een rechthoekige muurtoren. Nabij het Ravelijnsbolwerk een dam door de gracht.
7. Ravelijnsbolwerk
Vol bolwerk met bij de aansluiting op de courtine Hogesingelbolwerk -Ravelijnsbolwerk een coupure door de hoofdwal ter plaatse van de v.m. Bosschepoort, verlaagde linkerflank, gracht ter breedte van ca35 m voor de facen, aan de stadszijde van de rechterflank en van het terreplein een binnengracht ter breedte van ca. 8 m, langs de stadszijde van het complexdeel een muur ter hoogte van ca. 2 tot 4 m, van de westgrens tot nabij het midden.
8. Courtine Ravelijnsbolwerk-Lagesingelbolwerk
Courtine met voorliggende, gedeeltelijk verlande, gracht ter breedte van p'1.m. 40 m nabij het midden, oplopend tot ca.70 m nabij de aangrenzende bolwerken, aan de stadszijde een binnengracht ter breedte van ca. 7 m, - langs de noordgrens nabij de westgrens van het complexdeel een ca. 3 m hoge muur ter lengte van ca. 20 m.
9. Lagesingelbolwerk
Hol bolwerk met voor de facen een gracht ter breedte van ca. 35 m, aan de stadszijde een binnengracht ter breedte van ca. 6 m, aan de stadszijde van het complexdeel een muur ter hoogte van 3 a 4 m met, in het verlengde van de rechterflank, een doorgang met terzijde daarvan enkele schietsleuven.
10. Courtine Lagesingelbolwerk-Bolwerk De Beer
Courtine met voorliggende, gedeeltelijk verlande, gracht ter breedte van ca. 65 m nabij het Lagesingelbolwerk, oplopend tot ca. 105 m nabij het bolwerk de Beer, aan de stadszijde een binnengracht ter breedte van ca. 3 m., langs de noordoostgrens van het complexdeel, nabij de zuidoostgrens van dat deel , een muurfragment, hoog ca. 3 m lang ca. 20 m, ten noordwesten daarvan langs diezelfde noordoostgrens, vanaf het midden van het complexdeel, muurfragmenten ter lengte van ca. 50 m.
11. Bolwerk De Beer
Hol bolwerk met voor de linkerface een grotendeels verlande gracht ter breedte van ca. 80 m; voor de rechterface een verlande gracht ter breedte van ca. 40 m, aan de stadszijde een verlande binnengracht ter breedte van ca. 5 m, door de gracht voor de saillant een dam ter hoogte van de hoofdwal (v.m. beer), aan de stadszijde een ca. 1 m hoge stadsmuur, vanaf de Nonnenstraat tot achter de rechterflank.
12.Courtine Bolwerk De Beer-Bolwerk De Kat
Courtine met: - grotendeels verlande of gedempte hoofdgracht ter breedte van ca. 3 m; achter het zuidelijk deel aan de stadszijde een ca. 50 m lange, ca. 1 m hoge stadsmuur; in de as van de Gamerse poort staat een dam door de gracht.
13. Bolwerk De Kat
Hol bolwerk met voorliggende gracht ter breedte van ca. 45 m (deel van open water) voor de linker- en rechterface, alsmede de rechterflank.
14. Courtine Bolwerk De Kat-Oranjebolwerk
Van de courtine zijn slechts herkenbaar aanwezig het beloop (1angs de waterkering), een 14e eeuwse spitsbogige poort, bekend als de waterpoort, met delen van de aangrenzende middeleeuwse ommuring.
15. Singelweg met enveloppe
Enveloppe met :
- Binnendijks: weg met brede bermen; de kruinhoogte ligt boven inundatiepeil.
- Buitendijks: dijk om het Oranjebolwerk, waarvan de kruinhoogte gelijk is aan die van de Waaldijk en Waalkade. Onder het zuidelijk uiteinde van dit deel van de enveloppe, tegenoven de linkerflank van het Oranjebolwerk, (delen van) een gemetselde beer.
Monumentale waarde vestingwerken
De vesting Zaltbommel is van cultuurhistorische waarde wegens het grotendeels nog goed herkenbare karakter als voormalige onregelmatig achthoekige, volgens het Oudnederlandse stelsel gebouwde, vesting, waarvan de omwalling met omgrachting is aangelegd om een middeleeuwse vesting. Daarmee is Zaltbommel een goed voorbeeld van een middeleeuwse vestingstad, die met behoud van vele kenmerken later werd versterkt volgens het Oudnederlandse stelsel. Bovendien is dit een zeldzaam voorbeeld van een vesting van rond 1600, waarbinnen de oorspronkelijke middeleeuwse stadsmuur voor een groot deel bewaard is gebleven. Daarmee zijn de verschillende tijdlagen vanaf de middeleeuwen tot aan de 19e eeuw nog altijd zichtbaar.
Bronnen en verwijzingen
- Archief RCE Archief Sneep. Dit archief is gevormd door Kolonel bd Jaap Sneep die in de jaren tachtig begrenzingen van verdedigingswerken onderzocht heeft.
- Bibliotheek RCE Stichting Menno van Coehoorn, Atlas van historische verdedigingswerken in Nederland: Overijssel en Gelderland (2019)
- Monumenten in Nederland S. Broekhoven e.a. Monumenten in Nederland, Gelderland- Zwolle, 2000
Zie ook
ArtikelenHoort bij deze thema'sMeer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 12 jan 2024 om 04:03.