Groenlo - Nieuwestraat 31 - Joodse begraafplaats
< Rijksmonumenten
Monumentnummer: 18162
Introductie
Op een langwerpige plattegrond gelegen begraafplaats uit de 19de eeuw, deel uitmakend van de vestingwerken van Groenlo. De begraafplaats is deels ommuurd en bij de ingang staat een metaheerhuisje.
Kenmerken
- Datering:
- Architect/steenhouwer: onbekend
- Rijksmonument sinds: 15 april 1975
Historie
Er gaan verschillende verhalen over het ontstaan van de Joodse begraafplaats van Groenlo. Volgens sommige bronnen zou die uit 1846 zijn en er zouden grafstenen uit de 17de eeuw voorkomen. Hoe het ook zij, de oudste verwijzing naar een begraving dateert van Helena Bendix die in 1840 is overleden.
Men zou denken dat de begraafplaats nog niet bestond toen Groenlo kadastraal in kaart werd gebracht. De werkelijkheid is echter anders. Al in 1796 had de Joodse gemeente in Groenlo toestemming gekregen om onderaan de Kanonswal te begraven. Die toestemming was ongetwijfeld een gevolg van de omwenteling het jaar daarvoor toen met de stichting van de Bataafse Republiek alle burgers, ongeacht afkomst of religie gelijkgesteld werden. Echter, de begraafplaats was niet officieel van de Joodse gemeente. Er was alleen toestemming om te begraven, zonder deugdelijke afsluiting en met behoud van de bomen ter plekke. Rond 1830 was de begraafplaats niet geregistreerd als een apart perceel maar onderdeel van een strook met “opgaande bomen” in eigendom bij de stad Groenlo. Deze strook lag, gezien de kadastrale plattegrond onder aan het bolwerk (zie afbeelding 1). Het perceel rondom was ook van de stad Groenlo. In de jaren dertig van de 19de eeuw werd in de raad het verzoek besproken van de Joodse gemeente om het perceel in eigen handen te krijgen.
Uiteindelijk besloot de raad dat de Joodse gemeente gerechtigd was om de begraafplaats aan te kopen en deze te omheinen en af te sluiten. Echter, er was ook nog het feit dat de gemeente van Groenlo eigenlijk liever niet de stadswallen in privaat eigendom wilde laten overgaan. In 1845 was de situatie nog niet veranderd en nu bood de gemeente de Joden aan om een begraafplaats te stichten op de Oosteresch. Uiteindelijk kwam het in 1845 er op neer dat de situatie zoals die was, ook zo bleef, inclusief de bomen. Pas in 1873 is een stenen muur gemetseld. Bijzonder daaraan is dat bovenop de muur nadien scherven in het cement werden gedrukt van kapot gevallen flessen van de bierbrouwerij van Grolsch die tegenover de begraafplaats lag.
Omdat de begraafplaats in Groenlo destijds nog binnen de vesting lag, maar wel op voldoende afstand van de bebouwing, stond de gemeente het toe dat de Joden hier hun doden begroeven. Het feit dat er geen gebouwen of muren mochten worden opgericht, was te wijten aan het feit dat dat dit binnen het schootsveld van de vesting verboden was. Pas in 1878 werd de vesting Groenlo formeel opgeheven, maar eerder al was de betekenis van de vesting te verwaarlozen. In ieder geval was er na 1878 geen bezwaar meer om ook een metaheerhuisje te bouwen. Het huidige huisje dat tevens de ingang vormt, zal waarschijnlijk van begin 20ste eeuw dateren. Het huisje, onder plat dak, had oorspronkelijk een beëindiging met een balusterrij, zoals het poortgebouw bij de katholieke begraafplaats in Groenlo, maar die balusters zijn verdwenen.
Rijksmonument
De redengevende omschrijving van het rijksmonument spreekt over een historische begraafplaats met zerken en grafstenen. Die zerken zijn er niet, wel talloze stèles zoals gebruikelijk bij een Hoogduitse Joodse begraafplaats. De datering 17de-19de eeuw is waarschijnlijk gebaseerd op de aanwezigheid van Joden in de stad, maar die begroeven hun doden in eerste instantie waarschijnlijk in Winterswijk of nog verder weg. In de omschrijving staan de muur en het metaheerhuisje bij de ingang niet genoemd, maar ze worden wel gerekend tot het beschermde monument. Bovendien ligt de begraafplaats op de van rijkswege beschermde verdedigingswerken van Groenlo.
Huidige situatie
De ligging van de begraafplaats is bijzonder. Er zijn in Nederland meer begraafplaatsen, waaronder ook Joodse, aangelegd op bolwerken. Daarvan resteren nog voorbeelden in onder meer Zaltbommel, Woerden en in Bredevoort. In lang niet alle gevallen is de situatie uit de 19de eeuw in stand gebleven, maar wel in Groenlo. [zie afbeelding 2].
De begraafplaats is doorgaans niet toegankelijk. Een wandelpad voert langs de muur aan de buitenzijde verder over het bolwerk. In de zomermaanden wordt het beeld vooral bepaald door de forse bomen.
De grafmonumenten op de begraafplaats vertonen een gemengd beeld. Vooraan staan wat jongere grafmonumenten, waaronder een stèle van graniet, maar tussendoor zijn ook 19de-eeuwse stèles van zandsteen te zien. Meest opvallend op de lange begraafplaats zijn de rijen eiken. Die passen in het beeld dat al begin 19de eeuw aanwezig moet zijn geweest van een met rijen bomen beplante omwalling. Door de bomen vallen de grafmonumenten wat minder op. Het zijn er in totaal 57, alle beschreven op de website van het Stenen Archief.
Op 17 februari 2022 veroorzaakte de storm Dudley grote schade op de begraafplaats. Een niet al te gezonde beuk, staand op de wal viel daarbij om, dwars over de begraafplaats. Daarbij werden een aantal stèles beschadigd en een deel van de muur. Naar aanleiding hiervan zijn door het NIK en de gemeente Oost-Gelre maatregelen genomen waarbij de muur hersteld is en ook het metaheerhuisje groot onderhoud heeft gehad. Overigens was het niet de eerste keer dat er schade aan de muur was geweest door een storm. In augustus 1966 was Groenlo getroffen door een cycloon waarbij talloze takken van bomen op de begraafplaats terecht kwamen en delen van de muur beschadigd raakten.
Deze pagina is tot stand gekomen in samenwerking met stichting Dodenakkers.
Bronnen en verwijzingen
- Cultuurhistorische gebiedsbeschrijving Gemeente Oost Gelre. Een beeld van ontginningssporen tot wederopbouwarchitectuur, november 2006
- Michman, J., Beem, H. en Michman D., Pinkas. Geschiedenis van de joodse gemeenschap in Nederland. 1992
- Website Het Stenen Archief: Groenlo
Zie ook
ArtikelenHoort bij deze thema'sBeschermd stads- en dorpsgezicht- Groenlo (Let op: pagina bestaat niet.)
Meer over het monumentenregister en het rechtsgevolg van de aanwijzing tot rijksmonument is te vinden op cultureelerfgoed.nl/monumenten.
Meer over de omvang en reikwijdte van de bescherming van specifiek dit monument is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister en de leeswijzer.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 8 jan 2025 om 03:05.