De Meern - Hoge Woerd-Oost

⇐ (493578) monumentenregisterMonumentnummer: 493578

Introductie

Overblijfselen van een Romeins fort (castellum) en een kampdorp (vicus) uit de Romeinse tijd en vroegmiddeleeuwse bewoning.

Neder-Germaanse limes

Dit rijksmonument is onderdeel van de Neder-Germaanse limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk. Deze is sinds juli 2021 UNESCO werelderfgoed.

Afb. 1 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: bewoning (inclusief verdediging) onbepaald, complexen, vicus
Periode: Romeinse tijd, Middeleeuwen
Rijksmonument sinds: 9 februari 1998

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Dat er ten noorden van het dorp De Meern merkwaardige zaken van hoge ouderdom in de grond zaten, was al in de zestiende eeuw bekend. Op een terrein dat `De Hoge Woerd’ werd genoemd, kwamen onder andere Romeinse munten naar boven. Opgravingen in de twintigste eeuw maakten duidelijk dat hier de resten van een Romeins fort in de bodem lagen. De Romeinse naam van het fort is jammer genoeg niet overgeleverd. Archeologen en historici spreken van castellum Vleuten-De Meern.

Toen vanaf 1997 de Utrechtse satellietstad Leidsche Rijn werd aangelegd, waren de archeologen dan ook goed voorbereid op wat ze zouden kunnen vinden. Al snel overtroffen de resultaten hun stoutste verwachtingen. De opgravingen in Leidsche Rijn hebben in korte tijd onze kennis over de aanwezigheid van het Romeinse leger in Nederland en over de versterkte grenslinie langs de (Oude) Rijn – de limes – enorm uitgebreid. Het is het best onderzochte stuk van de limes in Nederland. Er is ook veel nieuwe informatie verzameld over het fort zelf en zijn bewoners, hoewel er maar weinig van is opgegraven. Het allergrootste deel zit nog in de bodem van het rijksmonument en wordt bekroond door het huidige centrum Castellum Hoge Woerd.

Het fort – in het Latijn: castellum – is waarschijnlijk gebouwd in 40 na Chr. In het kader van militaire campagnes tegen de Germanen richtte het Romeinse leger ten westen van Utrecht verschillende steunpunten in. Het fort bij De Meern was er één van. Het lag op de zuidelijke oever van de Rijn. Die was in de eerste plaats een transportader van de grote legerkampen in Duitsland naar de kust. Al snel werd het ook een duidelijke grens tussen het Romeinse gebied ten zuiden en het ‘Germaanse’ gebied ten noorden ervan. Die mocht door de noordelijke stammen niet worden overschreden. Het fort en een aantal wachttorens zorgden voor de bewaking en beveiliging van de strategisch zo belangrijke rivier.

Het naar verhouding kleine fort was opgezet volgens de voorschriften van het Romeinse leger. Het had een rechthoekige plattegrond en een oppervlak van zo’n 7500 m². Een wal van hout en opgestapelde plaggen, voorzien van vier poorten en omgeven door een gracht, vormde de eigenlijke versterking. Daarbinnen lagen keurig gerangschikt barakken, opslagen werkplaatsen, een groot hoofdgebouw en een ruim opgezette woning voor de commandant. De eenheid waarover hij het bevel voerde, was zo’n 300 man sterk. De

soldaten werden geworven uit de bevolking van door de Romeinen veroverde gebieden. Hun onderdeel heette het `Eerste Vlootcohort’.

De soldaten hoefden zelden of nooit te vechten, maar hadden genoeg te doen. Het fort moest voortdurend worden onderhouden en soms zelfs ingrijpend verbouwd. De onbedijkte rivier trad geregeld buiten zijn oevers en het water stroomde dan het fort binnen. Het leger hoogde dan de grond op, voordat het aan de herstelwerkzaamheden begon. Daaraan dankt de Hoge Woerd zijn hoge ligging.

Behalve militairen woonden er ook burgers op en rond de Hoge Woerd. Zij bouwden, natuurlijk met goedvinden van het leger, hun huizen vlak buiten de wallen langs de uitvalswegen. In dit kampdorp (vicus) woonden handelaars, winkeliers en ambachtslieden, maar ook vrouwen en kinderen van de soldaten. Zij waren allemaal afhankelijk van het leger dat op verschillende manieren gebruik maakte van hun diensten. De resten van vicus maken deel uit van het rijksmonument.

Het hele complex van fort en nederzetting heeft bestaan tot het einde van de derde eeuw. Toen heeft het leger het westelijke deel van de limes ontruimd. De troepen verlieten het fort, en de burgerbevolking trok mee, met onbekende bestemming.

Toch was dat niet het eind van de bewoning op deze plek. In de vierde en het begin van de vijfde eeuw, toen het Romeinse leger nog af en toe aan de Rijn verscheen, hebben er af en toe groepen mensen verbleven op de Hoge Woerd. Waarschijnlijk stonden delen van het fort toen nog overeind. Er zijn niet alleen scherven gevonden uit die periode, maar ook een zeldzaam muntgewichtje dat in het Oost-Romeinse rijk is vervaardigd. Ook later, in de vroege middeleeuwen, woonden er mensen ten zuidoosten van het oude fort. Daarvan getuigen scherven uit de zevende en achtste eeuw, een kort zwaard uit ca. 700 en een bijzondere schat van 121 zilveren muntjes uit dezelfde tijd. De munten zijn afkomstig uit het Friese gebied ten noorden van de Rijn. Na ca. 800 werd het terrein voor lange tijd verlaten.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument liggen de archeologische resten dieper in de ondergrond waardoor er een vrijstellingsdiepte van 25 cm onder maaiveld van toepassing is. Wel is altijd een vergunning vereist voor:

bouwwerkzaamheden;
het aanbrengen van verhardingen;
het ophogen, verlagen of egaliseren van het terrein;
het wijzigen van het grondwaterpeil;
het dempen/uitdiepen van watergangen of depressies.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.