Wolfheze - Oude Kloosterweg/Oud Wolfheze

(527250) monumentenregisterMonumentnummer: 527250

Introductie

Prehistorische grafheuvels, karrensporen, een verdwenen middeleeuws dorp met kerk en wallen, essen, een schans en sprengen.

Afb. 1. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Afb. 2 Kaartje van het terrein

Kenmerken

Type: bewoning (inclusief verdediging) onbepaald, es, grafheuvel, infrastructuur water, kerk, schans, wal / omwalling, weg
Periode: Steentijd, Bronstijd, Middeleeuwen, Nieuwe tijd
Rijksmonument sinds: 31 mei 2005

Voor de exacte locatie en begrenzing van dit archeologisch rijksmonument: volg de link naar het Monumentenregister rechts bovenaan deze kennisbankpagina, en klik vervolgens daar op het bijbehorende kaartje.

Verhaal over het rijksmonument

Het landschap van Oud Wolfheze is door ijs en water gevormd. Tijdens de voorlaatste ijstijd, 180.000-130.000 jaar geleden, duwde het landijs dikke grondpakketten op tot ruggen. Zo ontstonden stuwwallen, die na het wegsmelten van het ijs doorsneden raakten door beken. Een van die smeltwaterdalen zou eeuwenlang worden gebruikt, vanaf de prehistorie tot in de nieuwe tijd.

Uit de prehistorie vormen tien grafheuvels de zichtbare overblijfselen van een grafritueel, uitgevoerd door boerenfamilies die ongetwijfeld in de directe nabijheid hebben gewoond. Bij die boerengemeenschappen waren akkerbouw en veeteelt stevig verweven. Ze verbouwden granen en hadden een veestapel van koeien, varkens en schapen. Wanneer iemand overleed, werd het lichaam in een grafkuil begraven. Daar overheen werden omgekeerde heideplaggen tot een grafheuvel opgestapeld.

De grafheuvels zijn niet uitgebreid onderzocht. Vermoed wordt dat ze uit de late steentijd en midden-bronstijd dateren, meer specifiek de periode van ca. 2400 tot 1100 voor Chr. Een van deze grafheuvels heet de Koningsheuvel, omdat daar – ruim 100 jaar geleden, in 1909 – een fraaie, stenen polsbeschermer is gevonden, samen met een kleine dolk van metaal en een aardewerken pot. Deze voorwerpen zijn met de dode in het graf meegegeven. Aangezien dit soort objecten vrij uniek zijn, is de overledene door de opgravers als een belangrijk persoon, een koning, aangeduid.

Een andere heuvel is de Kapelheuvel, die een stuk jonger is dan de prehistorische grafheuvels. Deze heuvel herbergt de resten van de kerk van het verdwenen middeleeuwse dorp Wolfheze. Dat dorp lag vanaf de negende of tiende eeuw op een belangrijk kruispunt aan de doorgaande weg tussen Arnhem en Utrecht. De oude karrensporen die ook nog zichtbaar zijn, volgen het tracé van deze weg.

Wolfheze was een gehucht dat bestond uit een paar boerderijen, gemaakt van hout en riet. Inwoners leefden voornamelijk van de schapenteelt en akkerbouw. In de late middeleeuwen deden ze aan plaggenbemesting, waardoor essen ontstonden. Dat zijn akkers waarin – eeuwenlang – dikke pakketten met mest gemengde grond is verwerkt. Op die akkers verbouwden de Wolfhezenaren onder andere rogge, boekweit en vlas. Ondanks het feit dat de gemeenschap bescheiden was, beschikte het gehucht vanaf de elfde eeuw over een tufstenen parochiekerk. Ook de inwoners van Heelsum en Doorwerth gingen daar ter kerke, totdat deze dorpen zelf een eigen gebedshuis kregen.

Op een strategische plek in het dal van de Wolfhezerbeek ligt een andere verhoging. Uit onderzoek is gebleken dat dit een schans is uit het begin van de zestiende eeuw. In een historisch verslag uit ca. 1581 wordt dit het ‘Bolwerck’ genoemd, en later het ‘Stratius Rondeel’. Dit verdedigingswerk bestond uit aarden wallen en had houten torens op de hoeken. Waarschijnlijk speelde de schans een rol in de Gelderse Oorlogen (1502-1543). Onder aanvoering van hertog Karel van Gelre werden er toen in dit gebied allerlei twisten uitgevochten met de Bourgondische heersers van de omliggende gewesten.

De Tachtigjarige Oorlog was een ander conflict dat van invloed was op het dorp en haar bewoners. Staatse en Spaanse troepen raakten in de buurt van Wolfheze slaags met elkaar. Tijdens Spaanse plundertochten in 1585 werd het dorp volledig verwoest, inclusief de kerk. Na de vernieling keerden de inwoners van Wolfheze niet meer terug. De plek werd door de natuur overgenomen. Zo’n verlaten nederzetting waarvan de contouren in het landschap nog herkenbaar zijn wordt ook wel Wüstung genoemd, Duits voor ‘verlaten plaats’.

De ruïne van de kerk werd in 1627 gesloopt en de vrijgekomen bouwmaterialen verkocht. Bijna drie eeuwen na de verwoesting, in 1888, kwam de kerk weer in het vizier. Bij graafwerkzaamheden werden de fundamenten van de kerk teruggevonden. Tegenwoordig zijn de funderingen in de Kapelheuvel zichtbaar, evenals enkele wallen die er omheen liggen.

In 1845 werd ten zuiden van het voormalige dorp het treinstation Wolfheze aangelegd. Daar ontstond een nieuw dorp dat eveneens Wolfheze werd genoemd. Het verdwenen dorp kreeg de naam Oud Wolfheze. Een ander nog goed in het landschap herkenbaar element zijn de sprengen. Deze waterlopen zijn in de zeventiende en achttiende eeuw door mensenhanden ontstaan, al zou je dat op het eerste gezicht misschien niet verwachten. Er is namelijk handig gebruik gemaakt van het bestaande reliëf in het dal. De deels gegraven en deels gekanaliseerde stromen zijn aangelegd ten behoeve van de papierindustrie op de Veluwe. Voor de productie werd hier namelijk gebruik gemaakt van watermolens, aangedreven door waterkracht. Schoon water was ook nodig om papier te kunnen fabriceren.

Vrijstellingsdiepte

Bij dit rijksmonument gaat het om archeologische resten op en/of dicht onder het maaiveld; daarom is er geen vrijstellingsdiepte van toepassing.

Archeologisch rijksmonumentenpaspoort

Nederland kent circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Om eigenaren beter te informeren over 'hun' monument heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2023 per monument een archeologisch rijksmonumentenpaspoort uitgegeven. Het bevat informatie over locatie, ouderdom en het type monument, aangevuld met gegevens over bescherming en zorgvuldig gebruik. Deze pagina is (deels) opgesteld en/of aangevuld op basis van dit paspoort. Het is een aanvulling op de monumentgegevens in het Rijksmonumentenregister.

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.