Arnhem - Bovenbeekstraat 21 - Burgerweeshuis (1844 -1920)
< Rijksmonumenten
Monumentnummer: 8311
Introductie
Fors huis met monumentale bakstenen lijstgevel gebouwd in 1758 met natuurstenen gebeeldhouwde omlijsting in middenas met symbolische voorstelling van de vier jaargetijden. Inwendig diverse elementen uit bouwtijd zoals gang met stucdecoraties met ook weer een allegorische jaargetijdenreeks en putti op plafond. Diverse Lodewijk XV schouwen met stucwerk en marmer op begane grond en verdieping. Representatieve voorkamer rechts met stuc-plafond met allegorische voorstelling van Pallas Athene, diverse Lodewijk XV betimmeringen en beschilderd behang met voorstellingen van de Alexander de Grote-cyclus naar voorbeeld van de Franse schilder Charles Le Brun. In kamer links achter Lodewijk XV stucplafond, betimmeringen en wandnis met gestuct veld met fonteintje en gestucte ondersteuningen met b1adwerk-decoraties voor vazen. In kamer links voor Lodewijk XV schouw (Utrechtse type) en Empire stucplafond. Oorspronkelijk trappenhuis met rijk gesneden trap in Lodewijk XV stijl. Kelders met o.a. troggewelven op houten balken uit de bouwtijd.
Kenmerken
- Datering: 1758
- Architect: Hendrik of Anthony Viervant (?), Walter Kramer (restauratie 1994-'95)
- Bouwstijl: Rococo/ Lodewijk XV, Empire
- Rijksmonument sinds: 27 maart 1968
Historische gegevens rijksmonumenten Arnhem
Onderstaande gegevens over dit rijksmonument zijn in 1995 door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) bij elkaar gezet. De opzet van de tekst volgt die van de MIP/MSP 1850-1940 rijksmonumentenregister systematiek. Deze systematiek was in die jaren in zwang. Het monument is echter al vóór die tijd beschermd. Vermoedelijk is het een vingeroefening geweest om oudere monumenten op een zelfde wijze in het register op te nemen. Dit is gedaan voor ca. 50 Arnhemse rijksmonumenten. In de meeste gevallen is de wijziging niet doorgevoerd in het register. De tekst geeft een korte geschiedenis, beschrijving en de monumentale waarden van het monument. Deze gegevens worden nu nog relevant geacht voor de kennisbank.
Heeft u aanvullingen of verbeteringen? U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.
Geschiedenis
Het forse huis in de westelijke gevelwand van de Bovenbeekstraat, met de statige streng symmetrisch opgezette bakstenen gevel met een rijk uitgevoerde natuurstenen gebeeldhouwde middenpartij staat thans bekend als het Burgerweeshuis. Het statige huis is echter in 1758 gebouwd als woning voor C. van der Hart, welke samen met R.W. van Olden een zeepziederij runde aan de Bovenbeekstraat (destijds Molenbeek geheten) waarvoor in 1736 aan de Magistraat vergunning was gevraagd. Deze zeepziederij stond op het terrein van het voormalige Hof van Anholt. De architect van dit statige huis, opgetrokken in een streng symmetrische opzet, verlevendigd met Lodewijk XV-decoraties, geconcentreerd in de met Bentheimer zandsteen beklede middenpartij, is nog altijd onbekend. Arnhem heeft in ieder geval zeker drie voorbeelden bezeten van huizen van dit type uit dezelfde periode (Mariënburgstraat 12, "De Olde Munte" Bakkerstraat 56 en Bovenbeekstraat 21) met een streng symmetrisch ingedeelde bakstenen lijstgevel met natuurstenen gebeeldhouwde middenpartij. Van deze drie is de Olde Munte aan de Bakkerstraat in de jaren '20 gesloopt, maar onderdelen ervan zijn bewaard gebleven bij het gemeentemuseum en de Lakenhal te Leiden. De ontwerper(s) van deze markante Lodewijk XV-huizen moet vermoedelijk gezocht worden in de kring van de architectenfamilie Viervant (Hendrik of Anthony).
Het huis aan de Bovenbeekstraat werd vooral ook inwendig rijk gedecoreerd met stucwerk, schouwen, stucplafonds en zelfs een kamer met op de wanden een zeldzaam voorbeeld van beschilderd behang, waarop voorstellingen zijn weergegeven uit het leven van Alexander de Grote, geschilderd naar het voorbeeld van de Franse kunstenaar Le Brun. Opmerkelijk is het feit dat in oorsprong slechts twee grote kamers op de begane grond (kamer rechts voor en kamer links achter) werden voorzien van een gestuct plafond. Het plafond van de kamer rechts voor kreeg in het centrum een allegorische voorstelling van Pallas Athene, met Mercurius, waardoor in deze kamer voorstellingen uit de klassieke oudheid het beeld bepaalden. Bij de andere kamers bleef de enkelvoudige balklaag (afgewerkt met een olijfgroene verflaag) in het zicht. De centrale gang die in het midden van voor naar achter door het huis loopt, kreeg op de wanden en plafond ook rijk uitgevoerde stucdecoraties in Lodewijk XV-stijl. In deze decoraties werd een allegorische reeks van de jaargetijden verwerkt en op het plafond putti en vogels. Het motief van de vier jaargetijden werd ook verwerkt in het beeldhouwwerk van de natuurstenen middenpartij boven de deur van de voorgevel. Na voltooiing moet het geheel een weelderige uitstraling hebben bezeten, geheel uitgevoerd volgens de mode van die tijd.
In de loop der tijden werden aan het interieur en exterieur nog enige wijzigingen uitgevoerd, hoofdzakelijk in Empire-stijl, zoals de 8- en 6-ruits schuiframen van de voor- en achtergevel en het stucplafond in de kamer links voor.
Het huis bleef woonhuis tot 1843 toen er het Burgerweeshuis in werd ondergebracht. Dit weeshuis, gesticht in 1583 en bekostigd uit in beslag genomen goederen van katholieke instellingen, was vanaf 1616 gevestigd op een erf tussen de Ketelstraat en de Ruiterstraat, in feite pal achter het huis Bovenbeekstraat 21 gelegen. Dit erf was in het bezit van de destijds nabij gelegen Commanderij van Sint Jan. Na de ontruiming van het erf in 1843 werd in de tuin ervan de Weezenstraat aangelegd. Na 1920 verhuisde het weeshuis naar de Utrechtsestraat, waarna het gebouw nog diverse gebruikers heeft gekend.
Het gebouw is enige tijd geleden verworven door de Vereniging Hendrick de Keyser, die de opdracht gaf voor een restauratie, uitgevoerd in 1994/95 onder leiding van architect Walter Kramer uit Amersfoort, waarna in het huis een dependance van het Gemeente Museum (afdeling Arnhemse historie & oudheden) wordt ondergebracht.
Omschrijving
Het huis heeft een rechthoekige plattegrond en een blokvormige opbouw met twee hoge bouwlagen en een mezzanino-verdieping, afgesloten door een omlopend afgeplat schilddak, gedekt met gesmoorde oud Hollandse pannen. Het huis is geheel onderkelderd.
De vijfassige voorgevel heeft een laag hardstenen plint. In de onderbouw zíjn deels ingelaten in de plint een viertal lage kelderlichten met kozijnen met diefijzers en 12-ruits ramen zijn opgenomen. De gevel is opgetrokken in baksteen in kruisverband en bezit bakstenen hoekpilasters en een bakstenen licht risalerende middenpasrtij, welke is voorzien van natuurstenen omlijstingen in Lodewijk XV vormen rond de deur en beide vensters daarboven. Voor de deur, geplaatst in de middenas bevindt zich een hardstenen stoep met twee treden. De deur heeft een hardstenen onderdorpel en hardstenen neuten onder het kozijn en de pilasters van de omlijsting. De deurpartij heeft een natuurstenen omlijsting (Bentheimer zandsteen, geschilderd) bestaande uit pilasters, natuurstenen kalf met spiegels en aan de bovenzijde een schouderboogvormige deklijst, ter plaatse van de pilasters ondersteund door consoles met asymmetrisch kwabornament. In het boogveld boven de deur een reliëf met voorstelling van de vier jaargetijden. In het deurkozijn een dubbele rococo-paneeldeur en bovenlicht met kwar-tcirkelvormige roeden in de hoeken en in het centrum een ruitvormige lantaarn met afgeronde onder en bovenzijde, opgenomen in het roedenpatroon. Diagonale roeden verbinden de kwartronde roeden in de hoeken met de lantaarn. Op de verdieping bevindt zich een venster met 6-ruits schuifraam, omgeven door een natuurstenen omlijsting, bestaande uit rijk versierde voluten en een sierlijke lijst met kwabornament aan de bovenzijde. In de mezzaninoverdieping bevindt zich een venstertje, afgesloten door een schouderboog met getoogd 4-ruits stolpraam, ook weer omgeven door een natuurstenen omlijsting in de vorm van rijk gedecoreerde voluten en een sierlijk gebogen deklijst met gedecoreerde sluitsteen. De overige twee assen ter weerszijden van deze middenpartij bezitten in de eerste bouwlaag vensters met 18de-eeuwse kozijnen en 8-ruits Empire-schuiframen, in de tweede bouwlaag dito vensters met 6-ruits schuiframen en in de mezzanino kleine vensters met 4-ruits stolpramen. De vensters sluiten af met strekken en natuurstenen lekdorpels -
De gevel sluit af met een houten klassiek hoofdgestel met geprofileerde architraaflijst, glad fries en geprofileerde kroonlijst. In dit hoofdgestel zijn een zestal asymmetrische consoles met kwabornamenten opgenomen. De vlakke rechter zijgevel staat grotendeels vrij aan een smal steegje en bezit slechts enkele vensters met gewijzigde indelingen.
De achtergevel is hetzelfde opgezet als de voorgevel. De rijke natuurstenen omlijstingen rond de openingen van de middenas ontbreken echter, evenals de consoles in het hoofdgestel. Ook hier in de plint vier kelderlichten met kozijnen met diefijzers en 12-ruits raampjes, in de eerste bouwlaag vensters met 8-ruits schuiframen, in de tweede bouwlaag 6-ruits schuiframen en in de mezzanino 4-ruits stolpramen. De deurpartij in de middenas heeft een klassieke houten omlijsting met pilasters met spiegels afgesloten onder en boven door een schouderboogje en een houten klassiek hoofdgestel met op de hoeken asymmetrische consoles met kwabornament. De dubbele deur heeft per vleugel een 3-ruits raam en een geprofileerd houten kalf. Het bovenlicht heeft dezelfde roedeverdeling als het bovenlicht van de voorgevel, echter de lantaarn ontbreekt hier. In plaats daarvan bezit het centrum een ruitvormige roede met afgeronde onder- en bovenzijde. De gevel sluit boven af met een houten klassiek hoofdgestel.
De indeling van het interieur was in oorsprong ook streng symmetrisch opgezet. Centraal in het huis loopt van de voorgevel naar de achtergevel de gang met halverwege links het hier haaks op geplaatste trappenhuis. Aan de overzijde bevond zich een kleine tussenkamer met dezelfde oppervlakte als het trappenhuis. Deze tussenkamer is op de begane grond en verdieping reeds lang verdwenen en in dit gedeelte is thans de liftkoker ondergebracht. Verder bevinden zich aan weerszijden van de gang voor en achter grote kamers. Met name de kamers op de begane grond rechts voor en links achter zijn zeer representatief uitgevoerd. De kamer rechts voor bezit de rijkste aankleding, tegen de wanden bestaande uit lage houten lambriseringen met rococopanelen en uniek beschilderd behang met daarop monumentale voorstellingen uit het leven van Alexander de Grote, geschilderd naar voorbeelden van Le Brun. Verder houten betimmeringen met binnenluiken met rococo-panelen en een spiegelomlijsting met rankwerk op de dam tussen de vensters bij de voorgevel en een marmeren schouw met gestucte boezem en rijk uitgevoerd stucplafond met in het centrum in reliëf een allegorische voorstelling van Pallas Athene met Mercurius. De kamer links voor bezit een stucplafond in Empire-stijl, houten lambriseringen met rechthoekige panelen en een natuurstenen schouw van het zogenaamde Utrechtse type in Lodewijk XV vormen met een houten boezem met op de basis kwabornamenten. De kamer links achter heeft een Lodewijk XV schouw met spiegel op de boezem, houten lambriseringen met rechthoekige panelen, betimmeringen met binnenluiken rond de vensters en twee kasten ter weerszijden van de schouw, afgesloten door een schouderboog. De rechter kast heeft een gestucte achterwand met fonteintje en consoles met bladornament ter ondersteuning van vazen. Het rococo-stucplafond in deze kamer heeft naast rijk lijstwerk en kwabornamenten in het centrum een groot rijk gedecoreerd rozet.
De centrale gang heeft een marmeren vloer en tegen de wanden hoge stucpanelen, afgesloten door bogen met kwabornamenten en boven de deuren rijk Lodewijk XV-ornament met gestucte bloemenvazen. Het stucplafond van de gang heeft dezelfde sierlijsten, rankenmotieven en kwabornamenten in Lodewijk XV-stijl met verder voorstellingen van vogels en putti.
Het trappenhuis heeft een houten trap (met rijk gesneden leuningen en opengewerkte balusters in Lodewijk XV-vormen), met opvallend diepe bordessen. Tegen de wanden ontbreekt een leuning maar hier is wel een (op basis van vondsten) gereconstrueerde beschildering aanwezig waarin de profielen van de leuning zijn weergegeven in een geschilderde houtimitatie. Ook het trappenhuis bezit stucplafonds in Lodewijk XV vormen. Op de verdieping en op de begane grond rechts achter bezitten de kamers een in het zicht gelaten enkelvoudige balklaag en verder marmeren schouwen met gestucte boezems in Lodewijk XV vormen. De oorspronkelijke binnendeurkozijnen met zware profielen, alsmede de in een hout-beschildering afgewerkte Lodewijk XV binnendeuren zijn nog aanwezig. De mezzanino en kapconstructie zijn door een brand in de Tweede Wereldoorlog niet meer oorspronkelijk en hebben een grotendeels moderne uitmonstering gekregen.
De forse kelder onder het huis volgt de indeling van de begane grond en heeft onder de gang steunmuren met grote boogopeningen. De kelder bezit voorts troggewelven op houten balken.
Waardering
Een nog vrij gaaf bewaard gebleven rijk uitgevoerd voorbeeld van een forse stadswoning in Lodewijk XV-stijl met statige representatieve voorgevel, van belang voor de architectuurhistorische wetenschap. Het nog redelijk compleet bewaard gebleven interieur is van hoge kwaliteit en bezit met name door de stucdecoraties en het (zeer zeldzame) beschilderde behang met voorstellingen uit de Alexander-cyclus een hoge kunsthistorische waarde. De zeer markante gevel aan de Bovenbeekstraat is van groot belang voor het instandhouden van het historische beeld van de straat. Voorts cultuur-historische waarde vanwege het rijke verleden van het pand dat ondermeer heeft gediend als onderkomen van het Burgerweeshuis.
Zie ook
ArtikelenHoort bij deze thema's BegrippenMeer informatieMeer over het monumentenregister en het rechtsgevolg van de aanwijzing tot rijksmonument is te vinden op cultureelerfgoed.nl/monumenten.
Meer over de omvang en reikwijdte van de bescherming van specifiek dit monument is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister en de leeswijzer.Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 5 sep 2024 om 02:01.