Arnhem - Kerkplein 1 - Eusebius of Grote Kerk toren

< Rijksmonumenten


(8337) monumentenregister Monumentnummer: 8337

Introductie

De Eusebius- of Grote Kerk toren is een forse, groots opgezette westtoren in Nederrijns laat-gotische stijl (1452-1478) met een moderne bekroning van architect Th. Verlaan uit 1961-1964. Herbouw en herstel oude romp na oorlogsschade en nieuwe restauratie en aanpassing met lift en expositieruimte in 1992-94 (toren). In toren luidklok Geert van Wou (1477), vier Hemony-klokken en een recent carillon (jaren1950, uitgebreid in 1994).

De Eusebiuskerk is apart beschermd onder rijksmonumentnummer 8336.

Foto van de toren.
De toren van de Grote Kerk. Foto door Raimond Spekking / CC BY-SA 4.0 (via Wikimedia Commons)


Kenmerken

  • Datering: 1452-1478, 1961-1964 (bekroning)
  • Architect: niet bekend/onderzocht, Paul Pelen (verhoging 1650), J.W. Boerbooms (restauratie jaren 1890), B.T. Boeyinga (restauratie na 1945), Th Verlaan (bekroning 1961-'64)
  • Klokkengieter luidklok: Gerardus van Wou en Gobelinus Moer
  • Klokkengieter carillon: gebr. Hemony
  • Beeldhouwwerk: H. Vreeling en E. van Kuilenburg.
  • Bouwstijl: Nederrijns laat-gotiek
  • Rijksmonument sinds: 14 oktober 1965

Historische gegevens rijksmonumenten Arnhem

Onderstaande gegevens over dit rijksmonument zijn in 1995 door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) bij elkaar gezet. De opzet van de tekst volgt die van de MIP/MSP 1850-1940 rijksmonumentenregister systematiek. Deze systematiek was in die jaren in zwang. Het monument is echter al vóór die tijd beschermd. Vermoedelijk is het een vingeroefening geweest om oudere monumenten op een zelfde wijze in het register op te nemen. Dit is gedaan voor ca. 50 Arnhemse rijksmonumenten. In de meeste gevallen is de wijziging niet doorgevoerd in het register. De tekst geeft een korte geschiedenis, beschrijving en de monumentale waarden van het monument. Deze gegevens worden nu nog relevant geacht voor de kennisbank.

Heeft u aanvullingen of verbeteringen? U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

Geschiedenis

De vermelding van een kerk te Arnhem komt al in 893 voor de in de goederenlijsten van de St. Salvatorabdij te Prüm (Eifel, Duitsland). Opgravingen na de Tweede Wereldoorlog (1959) legden ten zuiden van het huidige koor belangwekkende restanten bloot van een pre-romaanse zaalkerk (met crypte met vier zuilen onder rechtgesloten koor!), verder van de vergrotingen van dit bouwwerk in de 11de- en 12de eeuw (ook al met één westtoren) en vervolgens onder het huidige koor de restanten van de eerste gotische bouwcampagnes (allereerst een nevenkapel bij Romaanse kerk eind 13de eeuw en vervolgens een driebeukige kerk omstreeks 1400, met uitbreidingen in 1420/21 o.l.v. meester Jacob van Boege). De kerk is in die periode gewijd aan Sint Maarten. In 1452 wordt begonnen met de bouw van een groots opgezette nieuwe kerk. Begonnen werd met de bouw van schip en toren. Kerk vertoont in stilistisch opzicht invloeden van de vermaarde bouwmeester Gisbert Schairt (overleden 1452). In 1453 worden door de abdij te Prüm de relieken van Sint Eusebius aan de Arnhemse St. Maartenskerk geschonken, met de bedoeling om een flinke impuls aan de bouwcampagne te geven. In 1477 worden twee klokken gegoten voor nieuwe toren door Gerardus van Wou en Gobelinus Moer. In 1478 wordt uurwerk van oude toren overgebracht naar nieuwe, welke dan gereed lijkt te zijn. De kerk zelf is gereed in 1568.

In 1650 wordt toren verhoogd naar ontwerp van bouwmeester Paul Pelen uit 's-Gravenhage. Tevens wordt een carillon besteld bij gebr. Hemony te Zutphen. In 1893 oprichting "Vereeniging tot restauratie van de Grote- of st. Eusebiuskerk", tevens start onderzoek van kerk door J.W. Boerbooms en H. Portheine jr. Vanaf 1894 uitvoering van minutieuze exterieurrestauratie naar complete plannen van Boerbooms, welke plotseling overlijdt in 1899.

J.W. Boerbooms ontwikkeld tevens een bijzonder fraai en gedetailleerd plan voor herstel van onttakelde toren, dat echter gedurende deze eerste campagne niet werd niet gerealiseerd. In 1944 (19/20 september) brandde de kerk volledig uit tijdens Slag om Arnhem. De toren werd bijna geheel verwoest, waarbij ook de oude klokken die de Duitse bezetter had laten hangen verloren gingen of zwaar beschadigd raakten (zoals de oude Van Wou-klok) . Door de val van de toren werd tevens de zuidelijke schipwand met de schipgewelven verwoest evenals de gewelven van de viering en het zuidtransept.

B.T. Boeyinga krijgt leiding over herstel en herbouw. Vanaf 1946 tot 1961 wordt aan de kerk gewerkt. De toren krijgt haar bekroning van Paul Pelen niet terug, maar krijgt een nieuwe bekroning naar ontwerp van Th. Verlaan, die het winnende ontwerp van een prijsvraag leverde. Bij de herbouw en restauratie van de gotische torenromp gebruikte men alsnog Boerbooms' restauratieontwerp uit de late 19de eeuw.

Stormschade (1972) en inferieure natuursteen toegepast bij naoorlogse restauratie maken een nieuw herstel van kerk (1973-82) en toren (1992-94) noodzakelijk. De toren krijgt bij deze restauratie inwendig een hypermoderne lift in een ronde stalen en glazen schacht, en bovenin uitkijkruimten. Op 15 september 1994 sluit deze restauratie af met de vijftigste herdenking van de Slag om Arnhem.

Omschrijving

Een forse toren, welke na de vervanging van de bovenbouw van Paul Pelen, door de naoorlogse bekroning van Verlaan nog hoger is geworden. Deze markante toren beheerst het stadsbeeld al vanuit de wijde omgeving. De kerk is georiënteerd. De zuidzijde van de kerk staat gericht naar de Markt en domineert het beeld van de Markt, tegenover het provinciehuis. Voor de kerktoren aan de westzijde bevindt zich sinds de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog een langwerpig plein (Kerkplein) met overwegend naoorlogse, kwalitatief matige bebouwing. Aan de noordzijde grenst de oude stadskern, met als zichtas op de kerk (noordtransept) de Kerkstraat.

De toren staat ingebouwd in de kerk, waarbij de schip-zijbeuken zich als kapellen langs de noord- en zuidzijde van de toren voortzetten, een opzet die we vaker bij Nederrijns gotische kerken in deze streek aantreffen. De toren heeft haakse steunberen over twee hoge geledingen, waartussen aan de zuidwest en noordwestzijde een traptoren is geplaatst. De steunberen worden bekroond door grote torenachtige pinakels (reconstructie van Boeyinga naar ontwerp van Boerbooms). De eerste twee geledingen van de toren zijn verder voorzien van spitsboognissen met blind traceerwerk. Aan de westzijde bevindt zich de hoofdingang, die samen met het hoge venster erboven gevat is in een hoge spitsboognis (vensternisportaal) . De twee geledingen, die voor 1944 werden bekroond door een classicistische achtzijdige bekroning met koepeltje uit 1650 van Paul Pelen, zijn sinds 1961-64 voorzien van een moderne hoge achtzijdige op de gotiek geïnspireerde tufstenen bekroning met betonnen kern en laag, ingesnoerd tentdak.

Inwendig bezit de toren een zeer hoge, door een gewelf afgesloten torenhal, welke middels hoge spitsboogdoorgangen in de noord- en zuidgevel geopend is naar de flankerende zijkapellen. Het beeldhouwwerk van het in- en uitwendige van de toren (waaronder de vermaarde in waterspuwervorm uitgevoerde Walt Disney-figuren op het exterieur van de bovenbouw) werd vervaardigd door H. Vreeling en E. van Kuilenburg.

Waardering

De hoge, zelfs voor Nederijnse begrippen zeer grote toren vormt samen met de zeer rijke, groots opgezette kruisbasiliek in laat-Nederrijns-gotische stijl, een belangwekkend ensemble, bijzonder en uniek in dit gebied vanwege het feit dat het gebouw naar één (maar ten dele gewijzigd) plan is uitgevoerd. Het geheel bezit grote architectuurhistorische waarde en is vanwege de forse zeer markante bouwmassa van groot belang voor het beeld van de stad en omgeving. De inventarisstukken, waaronder belangwekkende oude klokken en grote hoeveelheden bouwsculptuur (16de-20ste eeuw) bezitten hoge kunsthistorische waarde.




Zie ook

Monumenten
    ArtikelenHoort bij deze thema's Begrippen

    Nederrijnse gotiek en kruisbasilieken

    Meer informatie

    Meer over het monumentenregister en het rechtsgevolg van de aanwijzing tot rijksmonument is te vinden op cultureelerfgoed.nl/monumenten.

    Meer over de omvang en reikwijdte van de bescherming van specifiek dit monument is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister en de leeswijzer.
    U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

    Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 4 sep 2024 om 02:01.