Arnhem - Markt 38/Turfstraat 1 - Stadswaag

(8352) monumentenregister Monumentnummer: 8352

Introductie

Stadswaag, in 1761-1768 gebouwd door stadsbouwmeester Hendrik Viervant in overgangsstijl Lodewijk XV-XVI op een hoek gelegen. Hoog bakstenen gebouw met leien dak met sierschoorstenen, hoekpilasters, hoofdgestel en segmentvormige en driehoekige frontons en balkon. Rijk geaccentueerde ingangspartijen in beide gevels met natuurstenen zuilen, hoofgestel, omlijstingen en ornamenten. In gevel Marktzijde twee 18de- eeuwse beelden in rondboognissen. Restauratie 1958-1960 na zware oorlogsschade. Beeldhouwwerk in de frontons door Eduard van Kuijlenburg naar voorbeeld van de in 1944 verloren gegane 18de-eeuwse exemplaren. In het inwendige oude ijzeren balans.

De stadswaag. Foto door J.P. de Koning, 1999. Beeldbank RCE, CC BY-SA 3.0

Kenmerken

• Datering: 1761-1768
• Architect: Hendrik Viervant
• Beeldhouwwerk: Eduard van Kuijlenburg (frontons 1958-'60)
• Bouwstijl: Overgangstijl Lodewijk XV-XVI
• Rijksmonument sinds: 14 oktober 1965

Historische gegevens rijksmonumenten Arnhem

Onderstaande gegevens over dit rijksmonument zijn in 1995 door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) bij elkaar gezet. De opzet van de tekst volgt die van de MIP/MSP 1850-1940 rijksmonumentenregister systematiek. Deze systematiek was in die jaren in zwang. Het monument is echter al vóór die tijd beschermd. Vermoedelijk is het een vingeroefening geweest om oudere monumenten op een zelfde wijze in het register op te nemen. Dit is gedaan voor ca. 50 Arnhemse rijksmonumenten. In de meeste gevallen is de wijziging niet doorgevoerd in het register. De tekst geeft een korte geschiedenis, beschrijving en de monumentale waarden van het monument. Deze gegevens worden nu nog relevant geacht voor de kennisbank.

Heeft u aanvullingen of verbeteringen? U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

Geschiedenis

In de jaren 1761-1768 werd ter plekke van een fors middeleeuws huis op de hoek van Markt en Turfstraat een monumentaal waaggebouw opgericht naar ontwerp van de stadsbouwmeester Hendrik Viervant. Naast waaggebouw verkreeg het gebouw in de loop der tijd ook andere functies. De bovenverdiepingen deden vanaf 1771 dienst als graanmagazijn. Ook waren vertrekken verhuurd aan particulieren en het Rijk, die er een "Garnizoen-kleeder-makerij" in onder bracht. Deze ruimten waren toegankelijk via thans verdwenen ingangen aan de zijde van de Turfstraat. In de tweede helft van de 19de eeuw bevond zich boven de Waag het "Stedelijk Museum van Oudheden". De waag werd tijdens de verwoestingen in de Tweede Wereldoorlog op de buitengevels na volkomen vernield. Hierbij gingen frontons, dak en interieur geheel verloren. Bij de in 1961 gereed gekomen restauratie werd het oude aanzien hersteld. Er werden nieuwe frontons aangebracht die naar de oorspronkelijke situatie werden uitgevoerd door de steenhouwer Eduard van Kuilenburg (1922-1960), die ook sculpturen vervaardigde voor de St. Eusebiuskerk (beeldhouwwerk benedengedeelte toren is van zijn hand). De west- en zuidgevel van de waag werden bij de restauratie grotendeels nieuw opgetrokken en -wat betreft de vrij gelegen westgevel- voorzien van een traditionele detaillering. In het inwendige werden kantoorunits aangebracht. Aan de oude functie herinnert slechts een oude balans.

Omschrijving

Stadswaag, gelegen op de hoek van de Markt en de Turfstraat. Het pand bezit een vierkante plattegrond, twee hoge bouwlagen, een mezzaninoverdieping en een omlopend afgeplat schilddak met leidekking. Op de hoeken zware geprofileerde schoorstenen. De aan Markt en Turfstraat gelegen gevels zijn gemetseld in baksteen in kruisverband en voorzien van een hoge hardstenen plint en zware zandstenen hoekpilasters met forse korinthische kapitelen, die aansluiten onder een rijk geprofileerd hoofdgestel. Aan Marktzijde wordt deze bekroond door een breed segmentvormig fronton met gebeeldhouwde voorstelling met elementen uit het marktwezen en diverse handelsattributen (pakken, vaten) en het stadswapen van Arnhem. Het driehoekige fronton aan de Turfstraat bezit een vergelijkbare voorstelling met centraal een weegschaal. De gevels bezitten getoogde vensters met zandstenen omlijstingen en bakstenen segmentbogen, natuurstenen lekdorpels, 24-ruits (eerste bouwlaag) en 20-ruits schuiframen (tweede bouwlaag) en dubbele 6-ruits ramen (derde bouwlaag) . De gevel aan Markt is drie traveeën breed en bezit een rijke zandstenen ingangspartij met hoge hardstenen, onder de zuilen uitgebouwde plint, bordestrap, zandstenen zuilen en geprofileerd balkon met sierlijk smeedijzeren hekwerk. Ingang met dubbele paneeldeur. De balkondeuren worden geflankeerd door klassiek motief van pilasters met daartussen nissen met beelden van "De Waarheid" (links) en "De Gerechtigheid" (rechts). Boven de pilasters een hoofdgestel met siervazen met guirlandes en zandstenen gebeeldhouwde vensteromlijsting met geprofileerde klauwstukken. De gevel aan de Turfstraat telt vijf traveeën en bezit in middenas groot triomfboogmotief met rond-boogportaal tussen zware natuurstenen zuilen met korinthische kapitelen en klassiek hoofdgestel. Het venster boven het hoofdgestel bezit een rijk geornamenteerde omlijsting en bekroning met omkrullende klauwstukken. De gevels aan west- en zuidzijde zijn bij de restauratie na de oorlogsverwoesting geheel vernieuwd. Aan westzijde een forse uitgebouwde schoorsteen met speklagen.

Van het oorspronkelijke interieur resteert als gevolg van de zware oorlogsschade niets. In de voormalige weeghal, thans voorzien van een aantal moderne kantoorunits, hangt nog wel de oude ijzeren balans.

Waardering

Goed voorbeeld van monumentaal waaggebouw uit derde kwart 18de eeuw, gebouwd in overgangsstijl Lodewijk XV-XVI door stadsbouwmeester H. Viervant. Gevels met belangrijke natuurstenen ornamentiek. De waag is van algemeen belang wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde. Historische waarde vanwege belangwekkende historische functie van stadswaag. Voorts van stedenbouwkundig belang vanwege situering op markante straathoek als afsluitend element van overigens vernieuwde gevelwanden, nabij Eusebiuskerk. Het pand herinnert met de kerk en Duivelshuis aan het monumentale religieuze en wereldlijke centrum van de stad, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog haar oorspronkelijke karakter grotendeels verloor.

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten

Hoort bij deze thema's

• Monumenten

Begrippen

Hoge Barok en Laatbarok

Meer informatie

Meer over het monumentenregister en het rechtsgevolg van de aanwijzing tot rijksmonument is te vinden op cultureelerfgoed.nl/monumenten.

Meer over de omvang en reikwijdte van de bescherming van specifiek dit monument is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister en de leeswijzer.