Arnhem - Steenstraat 7 - St. Martinuskerk

(8363) monumentenregister Monumentnummer: 8363

Introductie

R.K. Sint Martinuskerk (1874-1875), ontwerp A. Tepe (1840-1920). Driebeukige bakstenen kruisbasiliek met koor met 5/8 sluiting en zijkapellen en toren met ingesnoerde naaldspits, uitgevoerd in neogotische stijl (inspiratiebron: Nederrijnse laat-gotiek). Redelijk gaaf bewaard gebleven neogotische inventaris met o.a. werk door F.W. Mengelberg, Utrecht: hoogaltaar (ca. 1886), preekstoel (1912), tochtpui met deuren met briefpanelen en bovenlichten met glas-in-lood. Hij is waarschijnlijk ook verantwoordelijk voor de communiebank (1881), het linker zijaltaar en het triomfkruis (1913). Voorts bezit de kerk een laat-gotisch houten Mariabeeld (XVd), een geelkoperen sacramentsaltaar met expositietroon door de Gebr. Dehin, Luik (1894, afkomstig uit het Ursulinenpenstionaat van Eysden), een orgel met twee klavieren en vrij pedaal dat vervaardigd is door de Gebr. Gradussen, Winssen (1890) In de zijbeuken, de oostelijke transeptarm, de doopkapel en aan de zuidzijde van de toren bevatten de vensters gebrandschilderd glas-in-lood uit verschillende ateliers: atelier Hertel, Düsseldorf; atelier Nicolas, Roermond; atelier Geuer, Utrecht (ca. 1880-1925). In de toren hangt een Hemony-klok.

De St. Martinuskerk. Beeldbank RCE, CC BY-SA 3.0

Kenmerken

• Datering: 1874-1875
• Architect: A. Tepe
• Bouwstijl: neogotiek
• Beeld: Maria met schrijvend kind, gedateerd omstreeks 1470-1480, vermoedelijk uit een atelier in de Meierij
• Interieurstukken: F.W. Mengelberg, Gebr. Dehin
• Glas-in-lood: atelier Hertel, Düsseldorf; atelier Nicolas, Roermond; atelier Geuer, Utrecht (ca. 1880-1925)
• Orgelbouw: Gebr. Gradussen, Winssen (1890)
• Rijksmonument sinds: 12 augustus 1976

Historische gegevens rijksmonumenten Arnhem

Onderstaande gegevens over dit rijksmonument zijn in 1995 door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) bij elkaar gezet. De opzet van de tekst volgt die van de MIP/MSP 1850-1940 rijksmonumentenregister systematiek. Deze systematiek was in die jaren in zwang. Het monument is echter al vóór die tijd beschermd. Vermoedelijk is het een vingeroefening geweest om oudere monumenten op een zelfde wijze in het register op te nemen. Dit is gedaan voor ca. 50 Arnhemse rijksmonumenten. In de meeste gevallen is de wijziging niet doorgevoerd in het register. De tekst geeft een korte geschiedenis, beschrijving en de monumentale waarden van het monument. Deze gegevens worden nu nog relevant geacht voor de kennisbank.

Heeft u aanvullingen of verbeteringen? U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

Geschiedenis

De op het noorden gerichte kerk ligt iets terug ten opzichte van de links en rechts gelegen, overwegend laat 19de- en vroeg 20ste-eeuwse, gevelwanden van de Steenstraat. Hierdoor is voor de kerk een klein pleintje aanwezig, afgesloten door een gietijzeren hek. Aan de zijde van de Van Muilwijkstraat ligt de koorpartij. Tussen de koorpartij en de straat staat blokvormige moderne bebouwing. De toren beheerst het beeld vanaf de Velperbuitensingel en het Velperplein en vormt samen met de toren van de er vlakbij gelegen Lutherse kerk een markant silhouet in het stadsbeeld.

De Sint Martinusparochie werd opgericht als de tweede katholieke parochie die buiten de oude vestingstad werd gerealiseerd. De eerste parochie buiten de wallen was de Eusebiusparochie. De gekozen patroonheiligen van deze parochies zijn afgeleid van de oorspronkelijke patroonheiligen van de Grote of Eusebiuskerk, die in de late Middeleeuwen was gewijd aan Sint Eusebius en (van oudsher) Sint Maarten. De Sint Martinus zou als parochiekerk moeten gaan dienen voor de Spoorwegbuurt en het Spijkerkwartier, twee wijken die sinds de uitbreidingsplannen van stadsarchitect Heuvelink uit de jaren '50 sterk in opkomst waren en vanaf de jaren ’70 behoorlijk volgebouwd raakten. De kerk kreeg een prominente plaats aan de Steenstraat nabij het Velperplein. De Steenstraat fungeerde zelf als hoofd(winkel)straat voor dit gebied en het Velperplein had door de bouw van Musis Sacrum ook een belangrijke openbare functie gekregen. Architect van de kerk was de talentvolle Alfred Tepe, die met name in het bisdom Utrecht zeer veel nieuwe katholieke kerken bouwde. Tepe had ondermeer een classicistische opleiding genoten aan de Bau-Akademie te Berlijn en raakte vervolgens geboeid door de neogotiek tijdens een leertijd bij de belangrijke neogotische, Keulse architect Vincenz Statz. Tepe was nog maar een jaar als zelfstandig architect actief (hij vestigde zich na de periode bij Statz weer in Amsterdam en maakte eerst studiereizen (1867-71), waarna hij zich vanaf 1872 in Utrecht als zelfstandig architect vestigde en lid werd van het invloedrijke Bernulphusgilde), toen hij de opdracht voor de Sint Martinuskerk kreeg. Het zou meteen leiden tot een evenwichtig en geslaagd ontwerp en is binnen het oeuvre van Tepe bijzonder, omdat de kerk naast invloeden van de Nederrijnse gotiek ook nog klassiek-gotische motieven bezat (o.a. hoog-gotische natuurstenen traceringen) en in het materiaalgebruik afwijkt van Tepe's vrijwel geheel in baksteen (inclusief traceringen) uitgevoerde kerken uit de latere periode van zijn loopbaan.

De polychrome beschildering van het interieur die in het verleden overgeschilderd was in een sobere monochrome tint is bij de restauratie van de kerk in 1997-1998 in een vereenvoudigde uitvoering hersteld. Hierbij is een aantal originele decoraties opnieuw zichtbaar gemaakt. verschillende andere motieven zijn gereconstrueerd. In de transeptarmen alsmede de zijwand van de oostelijke zijkapel bij het koor kwamen figuratieve schilderingen aan het licht. Door de restauratie is de voor een neogotische kerk kenmerkende samenhang tussen architectuur, inventaris en veelkleurige beschildering hersteld.

Omschrijving

De kerk is een goed geproportioneerde bakstenen kruisbasiliek met een toren met drie geledingen bekroond door een slanke, ingesnoerde naaldspits. Per geleding is de bakstenen toren voorzien van spitsboognissen met natuurstenen traceringen. Het portaal en het hoge spitsboog-venster daarboven zijn gevat in een hoge spitsboognis. Boven de ingang van het portaal bevindt zich een opvallend reliëf, gedateerd 15 augustus 1934, met een voorstelling van Christus Koning als het Heilig Hart. De toren wordt aan de westzijde geflankeerd door een driezijdig gesloten doopkapel met een piramidedak. Het schip is driebeukig en heeft een zadeldak op de middenbeuk en lessenaarsdaken op de zijbeuken. De spitsboogvensters bezitten natuurstenen traceringen in afwisselend hoog-gotische en laatgotische vormen. Op het schip volgt een weinig uitstekend éénbeukig transept met topgevels boven de sluitgevels. De sluitgevels bevatten elk een groot spitsboogvenster met natuurstenen traceringen. De topgevels bevatten getrapt uitgevoerde spits- en rondboog-nissen met traceerwerk. Het transept is voorzien van een haaks op het schipdak geplaatst zadeldak. De daken zijn gedekt met leien in Maasdekking. Het koor heeft zijkapellen met driezijdige sluitingen. In de koorsluiting zijn de spitsboogvensters voorzien van fraaie, rijk vormgegeven traceringen.

Het interieur wordt gekenmerkt door spitsboogarcades met ronde pijlers die voorzien zijn van sobere kelkkapitelen. Boven de arcades bevinden zich blinde pseudotriforia waarboven zich de spitsboogvensters bevinden van de lichtbeuk. De kerk is overwelfd met vierdelige kruisrib-gewelven die uitgevoerd zijn in baksteen en daarna gepleisterd.

De veelkleurige beschildering van het interieur die bij de restauratie van 1997-1998 hersteld is, bevat o.a. florale motieven die in de hoeken van de gewelfvelden te zien zijn. De gewelfribben zijn in een rode kleur met contrasterende banden beschilderd. scheibogen en dagkanten bevatten neogotisch loofwerk. De vieringsbogen zijn bovendien voorzien van wapenschilden met de Arma Christi. De pseudotriforia hebben een blauw fond met neogotische motieven. De pijlerkapitelen zijn voorzien van goudkleurig loofwerk. De blootgelegde schilderingen in de oostelijke transeptarm bevatten scènes die betrekking hebben op het leven van de H. Jozef. In de westelijke transeptarm hebben ze betrekking op de Mariathematiek (de Zeven Smarten van Maria?). Deze scènes zijn opgenomen binnen neogotische architectuur alsmede blokverbandschilderingen. De zijwand van de zijkapel oostelijk van het koor bevat in de korfboognissen scènes die te maken hebben met de H. Vincentius à Paulo.

Het interieur heeft nog een groot aantal neogotische onderdelen (ca. 1875-1925). Van belang zijn ondermeer: het door F.W. Mengelberg vervaardigde deels natuurstenen en deels houten hoogaltaar met beelden van de twaalf apostelen alsmede zijn deels natuurstenen en deels houten preekstoel met o.a. evangelistenreliëfs, een houtgesneden zijaltaar, het in koper uitgevoerde sacramentsaltaar door de Gebr. Dehin uit Luik, een houten triomfkruis, een stenen communiebank met reliëfs en een orgel van de firma Gradussen uit Winssen die voor veel kerken in deze streken orgels leverden. Een topstuk is het laatgotische houten beeld van Maria met schrijvend kind, gedateerd omstreeks 1470-1480, vermoedelijk uit een atelier in de Meierij van 's-Hertogenbosch. In de toren hangt een klok van de gebr. Hemony, Zutphen. De kerk bevat nog een groot aantal neogotische glasramen met figuratieve voorstellingen. De neogotische glazen in de koorpartij met zijkapellen alsmede de westelijke transeptarm zijn in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan (één raam is in de oostelijke zijkapel summier bewaard gebleven) . In zeven vensters van de zijbeuken zijn de Zeven Sacramenten voorgesteld. Van deze ramen is het exemplaar in de tweede travee (van links uit gezien) in de westelijke zijbeuk gesigneerd (Hub. Hertel/Glasmalerei/Düsseldorf). waarschijnlijk is het merendeel van de overige ramen in de zijbeuken ook door dit atelier geleverd. Het raam met de voorstelling van het vormsel-sacrament in de oostelijke zijbeuk is gesigneerd door Jos. Nicolas en geleverd door het atelier Nicolas en Zonen uit Roermond. Het raam met de Kroning van Maria in de linker zijbeuk doet stilistisch denken aan het atelier Derix te Kevelaer. Voorts bevinden zich in de doopkapel ramen met bustevoorstellingen van heiligen. Hiervan is het uiterst rechter raam gesigneerd door Hertel, Düsseldorf. Dit atelier leverde waarschijnlijk ook het raam met de thematiek van de Derde Orde van de H. Franciscus in de zuidelijke sluitingswand van de oostelijke zijbeuk. Het venster in de oostelijke transeptarm bevat glas-in-loodvoorstellingen die betrekking hebben op het Laatste Oordeel. In het venster in de zuidgevel van de toren worden zangersheiligen verbeeldt. De glas-in-loodvoorstelling van de H. Martinus in het bovenlicht boven de hoofdingang is vervaardigd door het atelier Geuer te Utrecht.

Waardering

Een karakteristieke neogotische kerk, ontworpen in zeer evenwichtige verhoudingen door architect A. Tepe, die door zijn grote productie (in totaal bouwde hij ongeveer 70 kerken) en hoge kwaliteit een grote rol speelde in de Nederlandse bouwkunst van de late 19de eeuw. De kerk vertegenwoordigt bovendien een belangrijke fase in de ontwikkeling van Tepe als één van zijn eerste hoofdwerken. Voor het zichtbaar houden van de ontwikkeling van de neogotische bouwkunst is het van belang om van belangrijke architecten kerken uit verschillende ontwikkelingsstadia van hun loopbaan te beschermen en te bewaren. De kerk bezit door haar kwalitatief hoogwaardige interieurstukken (o.a. laatgotisch beeld, werk van F.W. Mengelberg, Gebr. Gradussen, Hemony-klok en glas-in-lood door de toonaangevende ateliers Hertel, Nicolas en Geuer) voorts kunst- en cultuurhistorische waarde. Voorts hoge situeringswaarde, vanwege de in stedenbouwkundig opzicht belangrijke en door het markante silhouet van het gebouw sterk het beeld van de omgeving bepalende ligging.

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten

Hoort bij deze thema's

• Monumenten

Begrippen

neogotiek, kruisbasilieken en glas-in-loodramen

Meer informatie

Meer over het monumentenregister en het rechtsgevolg van de aanwijzing tot rijksmonument is te vinden op cultureelerfgoed.nl/monumenten.

Meer over de omvang en reikwijdte van de bescherming van specifiek dit monument is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister en de leeswijzer.