Nieuwe glaskunst in oude vensters
Introductie
Dit artikelbevat de uitgangspunten die de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) hanteert bij de advisering over het vervangen van oud glas of glaskunst in oude vensters van rijksmonumenten.
Aanleiding
In het bijzonder in kerken bestaat soms de behoefte bestaand glas of glaskunst in oude vensters te vervangen door nieuwe glaskunst (glas-in-loodramen en andere vormen van glaskunst). Bijvoorbeeld bij een bijzondere viering of gebeurtenis zoals een bestaansjubileum, waarvoor men een blijvend aandenken in het leven oproepen. Of om meer praktische redenen, wanneer het einde van de technische levensduur van bestaande ramen bereikt is.
Monumentale waarden in het geding
Gebouwde rijksmonumenten hebben een bijzondere betekenis voor de samenleving. Deze ligt aan de ene kant in hun ouderdom en zeldzaamheid: het zijn bronnen over ons verleden, onder andere dankzij het historische materiaal en de technieken waarmee ze zijn opgericht (bouwhistorische waarden). Daarnaast zijn deze gebouwen vertrouwde en gewaardeerde onderdelen van onze leefomgeving. Door hun historische aanzicht, ontwerp en/of bijzondere materiaal zijn ze vaak de ankerpunten en smaakmakers van de leefomgeving (visuele waarden). Er is altijd sprake van een onlosmakelijk verband tussen het glasraam en het monument waarin het zich bevindt. Een ruimte die voorzien wordt van ramen met een (nieuwe) kunsttoepassing, krijgt dan ook een ander karakter en betekenis dan voorheen. Dit komt door de gewijzigde inhoud, de iconografie en de verhalen die de ramen vertellen en door het binnenvallen van gekleurd daglicht. Het vervangen van het bestaande glas of de bestaande glazen kan dan ook van grote invloed zijn op de beleving van de ruimte. Bij de vraag of het vervangen van oud glas of glaskunst verenigbaar is met de monumentale waarden van een rijksmonument spelen zowel iconografische, bouwhistorische als visuele waarden een belangrijke rol. De initiatiefnemer, de eigenaar, de betrokken glaskunstenaars, de vergunningverlener en adviseurs dragen daarom een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid.
Het aanbrengen van nieuwe glaskunst in de vensters van de kerk (of een ander monument) kan een waardevolle toevoeging zijn aan het monument, maar het blijft altijd maatwerk. In sommige gevallen is vervanging niet mogelijk vanwege de grote gevolgen voor de monumentale waarden. Om tot een breed gedragen en verantwoorde vervanging en wijziging van het oude glas en het plaatsing van het nieuwe glasraam te komen, is een zorgvuldig uitgevoerd proces van planvorming en uitvoering essentieel.
Advies
De RCE adviseert ten minste de volgende stappen uit te (laten) voeren om tot een zorgvuldig plan te komen
Bestaande ruimte en glas/ramen
- Onderzoek de ouderdom, de cultuurhistorische (inclusief iconografische waarde) waarde van het bestaande glas én de technische staat van het oude glas/oude ramen en onderzoek de relatie van de bestaande ramen met eventuele andere ramen in het gebouw;
- Onderzoek de gevolgen van de eventuele vervanging van het oude glas/ramen voor de (beleving van de) ruimte en/of de cultuurhistorische waarde van de ruimte;
- Onderzoek of in geval van vervanging, herplaatsing van oud, waardevol glas mogelijk is. Bij voorkeur binnen het monument op een andere, passende plek of in een museale opstelling. Onderzoek, als behoud binnen het monument niet mogelijk is, of de panelen kunnen worden opgeslagen (goed gedocumenteerd, liefst ook in het gebouw zelf), of dat er een ander doel voor gezocht kan worden. Gedacht kan worden aan hergebruik van het glas voor een ander raam of als voorraad voor restauratieglazeniers;
- Analyseer de onderzoeken en waardeer het bestaande glas/ramen en de ruimte. Stel indien gewenst een toekomstvisie voor het gebouw/ruimte op;
Nieuw raam of nieuwe ramen
- Onderzoek welke dilemma’s en problemen zich kunnen voordoen bij vervanging van de bestaande ramen, zoals argumenten voor en tegen vernieuwing en eventuele technische obstakels. Onderzoek of deze oplosbaar zijn;
- Bepaal de randvoorwaarden waaraan het nieuwe glas/de ramen moet/moeten voldoen: schoonheid, welk verhaal of verhalen gaat het raam vertellen, mag het provocerende lagen hebben, moet het betekenis toevoegen of een nieuwe tijdlaag, wat is de technische kwaliteit van glas, de uitvoering etc. (een zorgvuldige opdrachtformulering);
- Bepaal waaraan het ontwerp moet voldoen: materiaal, kleur, iconografie, lichteffecten, detaillering, toepassing van beschermende of isolerende beglazing, wat zijn de gevolgen voor de cultuurhistorische waarden van het monument en wie beoordeelt het ontwerp;
- Indien er tevens een vraagstuk in het kader van duurzaamheid of veiligheid aan de orde is, neem dit dan mee in de planvorming;
Proces
- Beschrijf de aanleiding voor het initiatief en de daaruit voortvloeiende opgave: waarom wordt het bestaande glas vervangen (vanwege een slechte technische staat, een legaat, een burgerinitiatief, een culturele daad, een herbestemming, ten behoeve van toerisme etc.)?
- Bepaal op welke wijze en door wie een kunstenaar en/of een glazenier worden geselecteerd (wellicht middels een prijsvraag?);
- Zorg voor een goede en tijdige communicatie met alle betrokkenen (initiatiefnemer, eigenaar, onderzoekers, kunstenaar en/of glazenier , vergunningverlener, (erfgoed)adviseurs etc.);
De RCE geeft advies over de gevolgen van wijzigingsplannen vanuit het oogpunt van monumentenzorg. De gemeente maakt de uiteindelijke afweging of een vergunning wordt verleend en betrekt daarbij het advies van de RCE. De RCE adviseert daarom altijd om vroegtijdig met de gemeente over plannen te spreken.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 18 apr 2023 om 03:01.