Rijksmonumenten - Interieurensembles
Introductie
Gebouwde rijksmonumenten zijn onroerende zaken. De bescherming van een rijksmonument betreft altijd het gehele gebouw (onroerende zaak). Dus zowel de buitenzijde als het interieur, voor zover onroerend. Soms is het interieur, extra bijzonder omdat er een samenhang is met in het interieur aanwezige roerende objecten (in Erfgoedwettermen: ‘cultuurgoederen’). In zo'n geval wordt gesproken van een ensemble. Dit artikel geeft een toelichting op dat begrip.
Afb. 1. Horizontale zaag van stoomhoutzagerij Nahuis, Groenlo. Foto door Wouter van der Sar, 2017. Beeldbank RCE, CC BY-SA 3.0
Afb. 2. Bibliotheek van Museum Meermanno, Den Haag. Foto door Ronald Tilleman, 2017. Beeldbank RCE, CC BY-SA 3.0
Afb. 3. Kantoorgebouw De Drie Hoefijzers, Breda: overzicht van de hal. Foto door C.S. Booms, K. Roderburg, P. van Galen, 2004. Beeldbank RCE, CC BY-SA 30
Onroerende zaak en bestanddelen
Voor een beter begrip is het nodig eerst een korte schets te geven van de juridische context. De Erfgoedwet bepaalt dat een monument een onroerende zaak is die deel uitmaakt van cultureel erfgoed. Monumenten kunnen – net als archeologische monumenten – worden beschermd als rijksmonument. Monumenten zijn gebouwen, maar ook bouwwerken zoals een brug, sluis, fontein of grenspaal. Er zijn ook aangelegde (meestal groene) monumenten, zoals een park of een tuin.
De bescherming van een gebouwd rijksmonument betreft altijd de gehele onroerende zaak. Voor gebouwen betekent dit dat het gehele pand is beschermd: het exterieur én het onroerende deel van het interieur. Bij inschrijving in het rijksmonumentenregister is dit automatisch een feit. Het is dus niet nodig om ieder bestanddeel van de onroerende zaak op te nemen in de registeromschrijving.
Wat een bestanddeel is, wordt gedefinieerd in het Burgerlijk Wetboek. Een bestanddeel van een zaak is al hetgeen volgens verkeersopvatting onderdeel van een zaak uitmaakt (artikel 3:4 lid 1 BW). Een zaak die met een hoofdzaak zodanig verbonden wordt dat zij daarvan niet kan worden afgescheiden zonder dat beschadiging van betekenis wordt toegebracht aan een der zaken, wordt bestanddeel van de hoofdzaak (artikel 3:4 lid 2 BW).
Ieder type monument heeft ook specifieke bestanddelen. Een kerk, een woonhuis, een trafohuisje, een gemaal of een stadhuis hebben ieder hun eigen specifieke kenmerken. Hoewel het in de meeste gevallen voor zich spreekt, kan er soms onduidelijkheid bestaan over de vraag of iets als bestanddeel moet worden opgevat. Neem in zo'n geval contact op met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Monumentale waarden
Uit het bovenstaande volgt ook dat bestanddelen die gisteren in het rijksmonument zijn aangebracht, ook onder de bescherming vallen. Behalve de vraag of een interieurelement een bestanddeel is, moet altijd de vraag gesteld worden of wijziging of verwijdering van een bestanddeel impact heeft op de monumentale waarde van het monument. Daarbij gaat het niet alleen om de monumentale waarde van het bestanddeel zelf, maar ook om de gevolgen voor het monument als geheel. Een recente toevoeging kan bijvoorbeeld zijn aangebracht tijdens een restauratie of reconstructie, en om die reden van belang zijn uit het oogpunt van de monumentenzorg.
Deze vragen zijn belangrijk voor de omgang (behoud, restauratie of wijziging) met het interieur. Meer hierover is te vinden op de website van de RCE, onder andere het bepalen van de monumentale waarden van een interieur en een stappenplan voor aanpassingen aan een monumentaal interieur: Interieurs, waarderen en instandhouden
Het interieur
Het onroerende deel van het interieur van een gebouw bestaat uit drie aspecten:
- constructieve elementen, zoals binnenmuren, balklagen en vloeren, kapconstructies en gewelven, trappen, dragende elementen zoals zuilen en pilaren;
- organisatie van de ruimtes, de ruimtelijke en functionele compositie van de ruimtes ten opzichte van elkaar, hoofd- en bijvertrekken, ontsluiting en verkeersruimtes, en stijgpunten. Denk hierbij ook aan de ruimtelijke beleving, zoals de hoogte van ruimtes, open versus gesloten, en aan de lichtwerking;
- de afwerking van de ruimtes, met bijvoorbeeld betimmeringen, bespanningen, beschilderingen, stucwerk, vaste vloerafwerkingen, vaste meubels zoals ingebouwde kasten of een preekstoel, schouwafwerkingen en dergelijke. Hiertoe kunnen ook monumentale technische installaties worden gerekend. Denk dan aan het gaande werk van een molen, een stoommachine in een gemaal, een bankkluis of een transformator in een transformatorhuisje.
Ensembles
Een vierde aspect van het interieur betreft roerende zaken. Dat wil zeggen: losse meubels, stoffering, losse decoratieve objecten, lampen, of zilverwerk. Roerende zaken in het interieur maken geen onderdeel uit van het monument. Zij kunnen wel een meerwaarde hebben samen met het monument en van wezenlijk belang zijn voor de waardering van het interieur. Als een monument samen met dergelijke roerende zaken (cultuurgoederen) een bijzondere cultuurhistorische samenhang vertoont, spreken we van een ensemble.
Een ensemble kan in één keer zijn ontworpen of door de tijd heen zijn gegroeid. Niet ieder rijksmonument bevat een waardevol ensemble. Nederland kent een paar duizend bijzondere monumenten met een inrichting die daar nauw mee samenhangt. Deze ensembles worden niet vermeld in het rijksmonumentenregister. Er is ook geen omgevingsvergunning nodig om cultuurgoederen uit een ensemble te verwijderen. Vanwege de gevolgen voor de cultuurhistorische of wetenschappelijke waarde van het ensemble is het wel raadzaam om daarin weloverwogen keuzes in te maken. Daarom geeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ook advies over de omgang met ensembles.
Lijst rijksmonumenten
Lijst met rijksmonumenten over dit onderwerp of thema in deze kennisbank:
De RCE geeft verdere toelichting op een pagina op zijn website. Zaken als de relatie van interieurensembles en de Erfgoedwet, een link naar Interieurensembles op de kaart en een PDF over het theoretisch kader van interieurensembles zijn hier te vinden. Dit document geeft veel achtergrond informatie bij het begrip. Pagina Interieurensembles
Zie ook
Artikelen- Rijksmonumenten
- Rijksmonumentenregister - Begrippen en verklaring
- Rijksmonumentenregister - Doel en inhoud
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 9 jul 2024 om 02:00.