Stuifzandgebied Beekhuizer- en Hulshorsterzand

Overzicht aardkundig erfgoedKaart: Aardkundig Erfgoed

Samenvatting

Groot voormalig stuifzandgebied ontstaan door intensief landgebruik vanaf de middeleeuwen. In dit gebied is nog steeds actief stuifzand te vinden.

Aardkundig fenomeen (primair)

stuifzandreliëf

Overige aardkundige fenomenen

stuifzandduin, stuifzandfort

Periode(s)

• Holoceen
• Holoceen - Late Middeleeuwen
• Holoceen - Nieuwe tijd

Gevormd door

mens, wind

Kenmerkendheid

• Kenmerkend grootschalig stuifgebied, relict van intensief gebruik van zandgebieden
• Stuifzandvormen (uitblazingsvlakte, stuifzandforten, duinen) zijn hier goed ontwikkeld

Afb. 1. Fragment van de geomorfologische kaart van de omgeving van het Beekhuizer en Hulshorster Zand. Het grillige stuifzandreliëf laat zien dat het gebied waar actieve verstuiving is voorgekomen groter was dan tegenwoordig.

Afb.2. Begroeid stuifduin op het Hulshorsterzand (Foto: Wikipedia, D.J. Bergsma).

Ontstaansgeschiedenis

In de laatste ijstijd (Het Weichselien, 115.000-11.700 jaar geleden) werden tegen de westflank van de Veluwe dikke pakketten zand door de wind afgezet. Na deze periode warmde het klimaat op en raakte dit gebied begroeid. Als gevolg van de toenemende invloed van de mens begon het zand te verstuiven. De eerste meldingen van stuivend zand stammen uit de 12^e eeuw. In de 16^e en 17^e eeuw vond verstuiving op grotere schaal plaats, door toename van plaggensteken en intensivering van de landbouw. Pas in de 19^e eeuw lukte het om dit stuivende zand grotendeels vast te leggen. Enkele grotere kernen zijn niet bebost en actief gebleven. De grootschalige verstuiving leidde ertoe dat de Hierdense beek (of Leuvenumse beek, groene dal in Afb. 1) verstopt raakte en is verlegd.

Het gebied kent een grote variatie aan landvormen die typerend zijn voor stuifzandgebieden. De uitblazingsvlaktes liggen net wat lager dan de omgeving. Het zand uit deze vlaktes is vervolgens terecht gekomen in grillige duintjes, die in het hele gebied liggen, maar voornamelijk aan de oostrand van de uitblazingsvlaktes (Afb. 2). In het Leuvenumse Bos liggen enkele hoge randwallen, op deze plek is gepoogd om het stuifzand in te vangen. In de uitblazingsvlakte liggen ook ronde hogere gebieden, de zogenaamde stuifzandforten (Fortberg, Tafelberg). Dit zijn erosierestanten, waar de oorspronkelijke bodem niet verstoven is. Deze zijn veelal ontstaan op de plekken die oorspronkelijk net wat lager en natter waren. Omdat hier een bodem of veenlaagje vormde kreeg de wind hier minder vat op. De stuifzandforten zijn wel bedekt geraakt door stuifzand.

Tussen Vierhouten en Nunspeet komen enkele vennen voor, het Mosterdveen is hiervan de bekendste. Deze vennen vormden in de uitblazingsvlaktes van het stuifzand. Vermoedelijk speelt ook het voorkomen van een ondoorlatende leemlaag een rol bij de vernatting van de bodem.

Huidige aardkundige processen

Het Beekhuizerzand en Hulshorsterzand zijn nog grotendeels actieve stuifgebieden. Het grootste deel van het stuifzand is echter vastgelegd.

Bodems en waterhuishouding

In de stuifzandduinen liggen duinvaaggronden, in de uitblaaskommen vlakvaaggronden.

Relatie met archeologie en cultuurhistorie

• Groeifase hangt waarschijnlijk samen met intensivering van de landbouw (toename akkerbouw) en het steken van plaggen. En had een sterk negatief effect op de landgebruiksmogelijkheden.
• Het gebied is vanaf de 19^e eeuw bebost, waardoor de actieve stuifzandvorming grotendeels verdween.

Verder lezen

• Castel, I.I.Y., J. Fanta & E.A. Koster (1983). De vallei van de Leuvenumse Beek (Noordwestelijke Veluwe), een fysisch-geografische streekbeschrijving. - Wetenschappelijke mededelingen K.N.N.V, te Hoogwoud 159: 5-15.
• Gonggrijp, G. P. (1988). Gea-objecten van Gelderland. Leersum, Rijksinstituut voor natuurbeheer, RIN-rapport, 88, 64.
• Koster, E. A. (1978). De stuifzanden van de Veluwe; een fysisch-geografische studie. Dissertatie Universiteit van Amsterdam.
• Neefjes & Bleumink 2015 Erfgoedatlas Gemeente Nunspeet, Veluws landschap, historie en bewoners.
• Neefjes, J. (2018) Landschapsbiografie van de Veluwe Landschapsbiografie van de Veluwe, Historisch-landschappelijke karakteristieken en hun ontstaan, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / Staatsbosbeheer.
• Schelling, J. (1955). Stuifzandgronden: Inland-dune sand soils. Stichting voor Bodemkartering.
• Polak, B. (1968). Peat under a table-shaped drift sand mound in the northern Veluwe (Hulshorst). Acta Botanica Neerlandica, 17(1), 33-43.

Overlap met eerder benoemd aardkundig erfgoed

• GEA-object: 26O6 Beekuizerzand, Leuvenumse Bos, Hulshorstsche zand
• Van Beusekom 2007: GL71 (niet beschreven, alleen Beekhuizerzand)

 

Zie ook

Aardkundig erfgoed

• Beekdal Leuvenumse Beek
• Laagte Leuvenumse Beek
• Stuifzandgebied zuidwestelijke Veluwe
• Stuwwal Stakenberg

Artikelen

• Panorama Landschap - Veluwe

Hoort bij deze thema's

• Landschap
• Aardkundig erfgoed

Trefwoorden

Veluwe, stuifzand

Specialist(en)

• Harm Jan Pierik