Algen, mossen en korstmossen

Versie door WikiSysop (overleg | bijdragen) op 25 jan 2021 om 12:47 (Tekst vervangen - "|Elementtype=Kennisitem" door "|Elementtype=Artikel")

Introductie

Monumenten die aan de buitenlucht zijn blootgesteld kunnen na verloop van tijd begroeid raken met algen, mossen en korstmossen. Het zijn organismen met verschillende levensvormen die elk op hun wijze van invloed zijn op stenen onderdelen van monumenten. Ze dragen in grote mate bij aan de monumentale uitstraling, maar sommige organismen kunnen schadelijk zijn. Verwijdering dan wel bestrijding ervan is dan noodzakelijk.

Een met mos begroeid standbeeld van een kind.
Putto, gebeeldhouwd uit de Franse kalksteensoort Savonnières. Dikke lagen mos ontsieren het beeldje, en houden ook vocht vast. Te veel vocht kan tot schade leiden.
Bakstenen muur begroeid met bruingroene mos.
Bakstenen muur met soortenrijke, kalkminnende korstmosbegroeiing. De kalk is afkomstig uit de kalkvoeg en heeft ervoor gezorgd dat ook de stenen basisch geworden zijn.
Een standbeeld van een vrouw begroeid met groene algen.
Een beeld van Obernkirchner zandsteen met een eerste begroeiing door algen. Dit komt vooral voor op beschaduwde en vochtige plaatsen.
Geelgroene algen op een witte ondergrond.
Algen groeien op alle mogelijke ondergronden, zoals ook op het pvc van deze regenpijp. Algen worden veel gegeten door slakken. Ze laten met hun rasptong karakteristieke zigzagpatronen achter.
Lichtgroenblauwe, halfronde mos die op een oude muur groeit.
Kauwgommos is een gemakkelijk herkenbare soort korstmos en karakteristiek voor oude muren.
Steen met grote gele en kleine witte vlekken.
Deze kademuur waarop vaak duiven vertoeven is een duidelijk voorbeeld van voorkeur voor ondergrond. Door de duivenmest groeien er stikstofminnende korstmossen, zoals de grove geelkorst. In de vochtige voeg groeien meer mossen, zoals zilvermos.
Een stenen muur, aan de linkerkant begroeid met gele mossen en aan de rechterkant met plukken donkergroene mos.
Op de zuid-geëxponeerde kant (links) van de ezelsrug op deze tuinmuur groeien korstmossen, vooral groot dooiermos. Op de noord-geëxponeerde kant groeien mossen, onder meer muisjesmos.
Een stenen paal, begroeid met bruine en oranje mos.
Een oude stoeppaal van Namense steen, die als grafteken is gebruikt. De meest opvallende soort korstmos is groot dooiermos.
Op een steen groeien oranje mossen. Linksboven donker oranje, rechtsonder geliger.
Dooiermossen zijn opvallende, bladvormige korstmossen. Dit type korstmos zit met wortelachtige orgaantjes aangehecht. Linksboven oranje dooiermos, rechts en onder groot dooiermos.
Een steen met daarop witgroene korstmos.
Muurschotelmos, een korstmos, groeit veel op bestratingen en dakpannen die met voedingsstoffen verrijkt zijn.
Een reliëfrijke sokkel, begroeid met gele mos of algen.
Natuurstenen sokkel van Savonnières. De reliëfrijke oppervlakken moeten beschermd worden tegen vormverlies, anders kan er schade ontstaan.
Een sokkel met daarop een vaas met reliëf, begroeid met gele mossen.
Reliëfrijke oppervlakken, zoals deze vaas in Savonnières, kunnen beter gevrijwaard blijven van mossen en korstmossen. Deze kwetsbare natuursteen behoort regelmatig schoongemaakt te worden. Enige uitloging van materiaal heeft al plaatsgevonden.
Op een steen groeien zwarte vlekken mos met daarin lichtgekleurde puntjes.
De Zwarte grafkorst is een zeldzame soort korstmos, die vooral voorkomt op grafstenen.

Vaak wordt de monumentale uitstraling van monumenten versterkt door de aanwezigheid van een mos- of korstmosbegroeiing. Denk bij deze monumenten aan ruïnes, kastelen, vestingwerken, kerken, tuinmuren, bruggen, kademuren of grafmonumenten. Bij stenen beelden daarentegen is begroeiing ongewenst, omdat de vormen minder goed zichtbaar en de inscripties onleesbaar worden. Grafmonumenten worden daarom vaak gereinigd. Zo blijven de teksten leesbaar.

Korstmossen kunnen behulpzaam zijn bij het bepalen van de ouderdom van monumenten. De ouderdom van de beelden op Paaseiland bijvoorbeeld werd aan de hand van korstmossen gedateerd op minimaal tweehonderd jaar. Maar ook in ons land kunnen begroeiingen op muren eeuwenoud zijn. Op sommige oude muren met een goed ontwikkelde korstmosvegetatie zitten wel vijftig verschillende soorten. In het algemeen geldt: hoe ouder de muur, hoe meer soorten. In de spouwmuren van een paar middeleeuwse stadspanden in Utrecht zijn ‘fossiele’ korstmosbegroeiingen aangetroffen. Deze werden geconserveerd doordat er lang geleden een nieuwe buitenmuur omheen is gebouwd. De toenmalige buitenmuur is nu de binnenmuur. Aan de korstmosresten is te zien dat het ooit een buitenmuur was.

Om te kunnen bepalen wanneer verwijdering van algen, mossen of korstmossen noodzakelijk, gewenst of juist onwenselijk is, is het van belang om inzicht te hebben in deze organismen en hun effect op stenen ondergronden.

Soorten

Algen

Algen vormen meestal een ééncellige, groene aanslag of dunne korst. Op vochtige plekken groeien soms ook draadalgen in een iets dikkere, bij droogte vaak afbladderende korst.

Mossen

Mossen zijn kleine plantjes, meestal met stengeltjes en blaadjes. Alle soorten zijn min of meer groen. Er zijn kruipende mossen die in lage matjes groeien. Deze worden vanwege de liggende groeiwijze slaapmossen genoemd. Een andere groep mossen groeit juist rechtop, soms als polletjes, soms als losse plantjes. Deze heten topkapselmossen. Op vochtige plekken, bijvoorbeeld op muren langs de waterkant, groeit een derde type mos: vlezige plakken zonder stengels. Dit zijn levermossen.

Korstmossen

Korstmossen zijn geen echte planten. Een korstmos bestaat uit een symbiose van een schimmel en een alg. Dit is alleen onder de microscoop zichtbaar. De twee componenten vormen één functionele eenheid. Veel korstmossen groeien, zoals de naam al zegt, als een korst dicht tegen de ondergrond en zijn daarvan alleen met grote moeite te verwijderen. Ze hoeven niet korstvormig te zijn. Ook bladvormige, struikvormige en bekervormige korstmossen komen voor. Bladvormige korstmossen zitten met kleine wortelachtige orgaantjes vast en zijn daardoor iets losser aangehecht dan korstvormige soorten, die met de hele onderkant vastzitten. Korstmossen kunnen veel verschillende kleuren hebben: geel, oranje, rood, grijs, grijsgroen, bruin of zwart. De heldergroene kleur die de meeste mossen hebben, komt bij korstmossen niet vaak voor.

Begroeiing

In de ontwikkeling en opeenvolging van soorten van een kale naar een begroeide ondergrond geldt globaal dat als eerste de algen verschijnen. Deze vestigen zich vaak al binnen een jaar. Daarna komen de korstmossen en de mossen, en pas daarna hogere planten. Korstmossen komen vooral voor op relatief droge plaatsen, mossen vooral op vochtige en natte plaatsen. Op drogere en beter belichte oppervlakken komen minder algen voor.

Opeenvolging

Op de vochtige noordkant van gebouwen en andere objecten zijn algen onbetwist de eerste kolonisators. Dit geldt ook voor plekken die beschaduwd worden door geboomte. Op muren, dakpannen en rieten daken ontstaat dan een groene aanslag. De algen vormen een dun laagje, dat vocht en stof vasthoudt, waarop korstmossen en mossen zich gemakkelijker vestigen.

Als er tevens verrijking met voedingsstoffen plaatsvindt, bijvoorbeeld onder bomen door vogels en stuifmeel, komen er sneller korstmossen die goed gedijen onder stikstofrijke omstandigheden, zoals diverse vingermossen (Physcia) en dooiermossen (Xanthoria). Ook de uitstoot van ammoniak uit de bio-industrie draagt bij aan deze verrijking. Stikstofminnende korstmossen en algen zijn de laatste decennia sterk toegenomen.

Kleine, onopvallende, korstvormige korstmosjes, zoals de citroenkorst (Caloplaca citrina), volgen de algen snel op en kunnen binnen een paar jaar flink in aantal en volume toenemen. Dit valt aanvankelijk nauwelijks op, omdat het bouwwerk alleen een wat andere kleur krijgt. De eerste korstmossen worden opgevolgd door grotere grijze en oranje korstmossen, ook bladvormige, zoals groot dooiermos (Xanthoria parietina). Geleidelijk komen ook de echte mossen. Eerst losse plantjes van muurmos (Tortula muralis), later ook kussentjes van bijvoorbeeld muisjesmos (Grimmia pulvinata). Tot slot kunnen zelfs hogere planten komen. Deze vestigen zich op de door de mossen ingevangen aarde en het stof, vooral bij spleten en barsten.

Op oude, goed belichte muren die gedurende lange tijd met rust gelaten worden, ontwikkelt zich een bont palet aan korstmossen, zoals kauwgommos (Diploicia canescens) en diverse gele Caloplaca’s. Het kolonisatieproces verloopt doorgaans sneller als er een lichte aanvoer met voedingsstoffen is, bijvoorbeeld door vogels onder schoorstenen. Er verschijnen dan ook andere soorten, zoals muurschotelmos (Lecanora muralis).

Ondergrond

Veel soorten mossen en korstmossen hebben een duidelijke voorkeur voor een bepaalde ondergrond, zoals voor zure gesteenten of juist voor kalkrijke steen. Hierdoor komen op baksteen, dat zuur is, andere soorten voor dan op mortel, dat basisch is, terwijl op een natuurstenen ornament, afhankelijk van de steensoort - zuur of basisch - weer andere soorten zitten. Nieuw beton of cementmortel is voor korstmossen en mossen te basisch (zuurgraad (pH-waarde) circa 11).

In de loop der tijd wordt de pH-waarde door verzuring lager. Na ongeveer vijf jaar verschijnen de eerste onopvallende soorten. Baksteen is, afhankelijk van het type, voor veel soorten juist iets te zuur, wat mossen en korstmossen niet prettig vinden. Baksteen raakt sneller begroeid als er uit de voeg kalkhoudend vocht lekt, wat het zure karakter van de steen neutraliseert. Moderne mortels, zoals die van portlandcement, geven nauwelijks kalkhoudend vocht af. Oude voegen met kalkmortel echter wel. Met kalkspecie gevoegde muren worden op den duur daardoor over het hele oppervlak neutraal tot zwak basisch, wat veel soorten mossen en korstmossen aantrekkelijke groeiomstandigheden biedt. Bij moderne mortels blijven de grote verschillen in zuurgraad tussen voeg en steen lang in stand, waardoor de aangroei aanzienlijk trager verloopt. De hardheid van de ondergrond en de vochtigheid van de ondergrond en de lucht hebben ook een duidelijke invloed. Zelfs de hellingshoek maakt veel verschil. Op echt vochtige tot natte plekken, bijvoorbeeld boven water, ontwikkelt zich vaak een dikke plak levermossen, veelal met parapluutjesmos (Marchantia polymorpha).  

Schade

Een dunne algenlaag is vrijwel onschadelijk en gemakkelijk te verwijderen. Na verwijdering zal echter snel weer een nieuwe laag ontstaan.

Over het algemeen zijn begroeiingen van korstmossen niet schadelijk voor bouwwerken, omdat alleen een dunne bovenste laag ervan wordt aangetast. Weersinvloeden zorgen altijd voor een zekere mate van verwering van die bovenste laag. Een begroeiing met korstmossen kan dit proces zelfs stoppen dan wel vertragen. Die vormt eerder een beschermende laag, die ervoor zorgt dat de aantasting door weer en wind zich niet dieper voortzet. Verwijdering van korstmossen is dan zelfs onwenselijk, omdat dit leidt tot hernieuwde begroeiing, waardoor er opnieuw een laagje aangetast wordt.

Voor mossen geldt in grote lijnen hetzelfde als voor korstmossen. Dikke mosbegroeiingen kunnen daarentegen wel schadelijk zijn, omdat zij gemakkelijk water vasthouden. Dunne lagen mos zijn gewoonlijk vrij onschadelijk.

Meestal is de aantasting door korstmossen ondiep, afhankelijk van de hardheid van de steensoort 0,1 tot 1,5 millimeter. Dit komt omdat korstmossen geen voedsel aan de ondergrond onttrekken. Ze hechten zich er alleen op vast. Veel korstmossen scheiden wel zuren uit, waardoor een dun laagje steen aangetast raakt. Bij poreuze en kalkhoudende gesteenten, zoals Euville en Savonnières, treedt dit sterker op dan bij niet poreuze en kalkloze gesteenten, zoals graniet. Als een aantasting eenmaal is ontstaan zal deze gewoonlijk niet meer verdergaan, omdat de aanwezige korstmosbedekking de onderlaag als het ware beschermt. Bepaalde zachtere gesteenten verweren zonder korstmossen zelfs sneller dan met korstmossen. Dit is soms goed zichtbaar: de korstmossen groeien dan op ‘eilandjes’ die 0,5 tot 1,5 millimeter hoger zijn dan het kale gesteente ernaast. De verwering van het gesteente wordt deels veroorzaakt door de natuurlijke invloed van vocht, opwarming door de zon, en vorst, en deels door de effecten van zure regen, waardoor kalk geleidelijk oplost. Ook de aantasting door algen of een dunne mosbegroeiing is gewoonlijk ondiep. Bij een dikke mosbegroeiing gaat de aantasting echter vaak langzaam dieper, niet direct door de mossen zelf, maar doordat de begroeide plaatsen langer vochtig blijven.

Maatregelen

Afhankelijk van hoe schadelijk het organisme is en in hoeverre de beleving van de aanwezigheid van korstmossen, mossen en algen als storend wordt ervaren, kan na raadpleging van een (natuur- of baksteen)specialist besloten worden tot maatregelen. Hierbij kan gekozen worden tussen verwijdering en bestrijding. Onder verwijdering wordt het wegnemen van de begroeiing verstaan, bijvoorbeeld met een hogedrukreiniger, door borstelen of door afschrapen. Onder bestrijding wordt het doden van de begroeiing verstaan, bijvoorbeeld met stoom.

Verwijdering

Het verwijderen van korstmossen is alleen raadzaam indien de begroeiing de monumentale uitstraling van het monument bedreigt en als het technisch noodzakelijk is. Verwijdering is alleen zinvol als er vervolgens regelmatig onderhoud plaatsvindt.

Borstelen, stomen

Algen kunnen door hun zeer oppervlakkige groei gewoonlijk zonder problemen verwijderd worden. Kleine oppervlakken kunnen worden behandeld door nat of droog te borstelen, grote oppervlakken door te stomen. De kans is echter groot dat de algengroei, bij ongewijzigde omstandigheden, spoedig terugkeert. Soms is het mogelijk de omstandigheden te veranderen, bijvoorbeeld door in te grijpen in de vochtigheid of de beschaduwing. Het snoeien van takken en struiken kan dan al een oplossing bieden.

Ondergrond

In geval van verwijdering van korstmossen wordt meestal ook een klein laagje van de ondergrond verwijderd. Omdat er op het kale oppervlak opnieuw een vestiging zal plaatsvinden, is verwijdering alleen zinnig als het ook regelmatig bijgehouden wordt en nieuwe aangroei wordt tegengegaan. In ieder geval moet worden vermeden dat er elke keer opnieuw een laagje van de ondergrond verdwijnt, waardoor op den duur de ondergrond zijn vorm verliest. Dit is vooral nadelig bij bouwwerken die daarvoor gevoelig zijn, zoals beelden, platen met inscripties en andere reliëfrijke oppervlakken, in het bijzonder als het object uit een kalkrijk of poreus gesteente bestaat.

Bij het verwijderen van mosbegroeiing wordt er minder snel een deel van de ondergrond meegenomen. Als er een gesloten mosbedekking aanwezig is van kruipende mossen (slaap- of levermossen), dan kan deze meestal zonder schade simpelweg met een plamuurmes verwijderd worden. Gewoonlijk zijn dergelijke mossen slechts losjes aangehecht. Kussentjes van rechtopgroeiende mossen kunnen ofwel met een plamuurmes ofwel met een stevige, droge kokos- of kunststofborstel worden verwijderd. Een dunne, ijle begroeiing van rechtopgroeiende mossen is meestal moeilijker weg te nemen. Het wordt afgeraden om dergelijke mossen met een hogedrukreiniger te verwijderen, omdat de kracht van de straal bij kwetsbare bouwwerken leidt tot mechanische schade, bijvoorbeeld bij muren met zwakke voegen. Het water zelf leidt bovendien vaak tot vervolgschade, zoals vochtoverlast en schimmel aan de binnenzijde van de muur. Bestrijding door middel van stomen is dan een betere oplossing.

Bestrijding

Bestrijding van een algen-, korstmos- of mosbegroeiing kan door middel van stomen, vriesdrogen en eventueel met chemische middelen. In bepaalde gevallen kan het wenselijk zijn om de groei van korstmossen en mossen te bevorderen.

Stomen

Bestrijding van een algen-, korstmos- of mosbegroeiing kan in beginsel plaatsvinden door middel van stomen. Algen, mossen en korstmossen in natte toestand overleven niet bij temperaturen boven de 70 graden Celsius. Het stomen moet bij voorkeur plaatsvinden op droge ondergronden bij warm weer, boven de 15 graden Celsius. Alleen dan treedt er in voldoende mate een verhitting op, zodat de begroeiing ook binnenin helemaal afsterft. Het voordeel van deze methode is dat de ondergrond ongemoeid blijft. Bij horizontale oppervlakken, zoals grafzerken, moeten dode resten na een tijdje met een droge borstel zorgvuldig worden verwijderd, omdat bij onvolledige verwijdering witte vlekken kunnen ontstaan. Deze witte vlekken zijn dode korstmossen die na verloop van tijd nauwelijks meer te verwijderen zijn.

Vriesdrogen

Bij de bestrijding van een algen-, korstmos- of mosbegroeiing wordt vriesdrogen met koudijs afgeraden. De meeste soorten zijn namelijk bestand tegen extreme omstandigheden. Vriesdrogen heeft daarom geen effect, terwijl vochtige bouwwerken hiervan wel schade kunnen ondervinden.

Chemische middelen

Het gebruik van chemische middelen voor de bestrijding van een algen-, korstmos- of mosbegroeiing wordt afgeraden, omdat sommige middelen juist voedingsstoffen voor korstmossen kunnen bevatten. Vaak bevatten dergelijke middelen chloorverbindingen, waaruit later schadelijke zouten worden gevormd. Voor organische, afbreekbare (en voor het milieu minder belastbare) oplossingen geldt over het algemeen dat ze prima algen kunnen doden, maar dat er een ondergrond wordt gecreëerd waarop algen en dus ook korstmossen goed gedijen. Grafmonumenten en -beelden worden tegenwoordig jaarlijks schoongemaakt met een algendoder (vaak op basis van ammoniak). Het materiaal blijft er relatief schoon van, maar over het effect van de algendoders op de stenen ondergrond en hoe schadelijk dat is op de lange termijn, is op dit moment nog weinig bekend. Het is beter de steen schoon te maken met een pH-neutrale zeep en water. Korstmossen gedijen hier ook niet goed bij.

Groei bevorderen

Het kan wenselijk zijn om de groei van korstmossen en mossen te bevorderen. Op nieuwe en gerestaureerde muren kunnen in bijzondere gevallen maatregelen tot versnelling van de aangroei gewenst zijn om de muren een ouder aanzien te geven. Soms vallen kale, nieuwe of gerestaureerde muren uit de toon bij een begroeid oud bouwwerk, bijvoorbeeld bij een ruïne, of in een natuurlijke omgeving.

In het algemeen zal de kolonisatie sneller verlopen op ruwe oppervlakken, omdat partikeltjes van mossen en korstmossen die met stof in de lucht aangevoerd worden, zich hierop gemakkelijker hechten.

Daarnaast treedt er snellere kolonisatie op als er extra voedingsstoffen voor de organismen aangebracht worden. Dit kan worden bereikt door yoghurt, karnemelk of bier op te brengen, gemengd met een kleine hoeveelheid polyvinylacetaat. Dit is een bindmiddel, dat zorgt voor een betere hechting over een lange periode. De behandeling moet ongeveer vier keer per jaar worden uitgevoerd. Na een jaar worden de eerste resultaten zichtbaar. Sterk basische ondergronden, zoals beton, kunnen eerst aangezuurd worden met bijvoorbeeld verdunde koeienmest.

Bescherming

Het is belangrijk om te beseffen dat (korst)mossen niet verwijderd mogen worden, als het om beschermde soorten gaat. Monumenten kunnen belangrijke vindplaatsen zijn van zeldzame mossen en korstmossen. Van algen is dit niet bekend. Ons land heeft zich met internationale verdragen verplicht om de aanwezige biodiversiteit te beschermen. Op grond hiervan zijn alle bedreigde en kwetsbare mossen en korstmossen in Nederland op een zogenoemde Rode Lijst geplaatst. Dat de positie van onze korstmossen precair is, blijkt uit het feit dat van de bijna zevenhonderd soorten die in ons land waargenomen zijn ongeveer de helft op de Rode Lijst staat.

Het is raadzaam een deskundig bureau een inventarisatie van de mossen en korstmossen op een monument te laten uitvoeren, zodat duidelijk wordt of het monument groeiplaats is van een soort op de Rode Lijst. Indien er belangenconflicten zijn met de monumentale bescherming, dan zullen de belangen afgewogen moeten worden. Soms is het mogelijk alternatieve groeiplaatsen aan te bieden of de desbetreffende begroeide steen elders te handhaven.

Vergunning en subsidie

Het is goed om te beseffen dat sommige methoden om algen, mossen en korstmossen te verwijderen, schade kunnen veroorzaken aan het monument. Het beschadigen van beschermde monumenten is verboden. Behalve de fysieke schade kan ook de monumentale uitstraling van het monument bij reiniging of verwijdering in negatieve zin wijzigen. Voor het reinigen dan wel verwijderen van algen, mossen en korstmossen waarbij er kans op schade bestaat, is dan ook een omgevingsvergunning vereist. De gemeente beoordeelt per geval of een vergunning inderdaad vereist is, en kan daar vervolgens voorschriften aan verbinden om mogelijke schadelijke (neven)effecten te voorkomen of zoveel mogelijk te beperken.

Wanneer algen, mossen of korstmossen zelf schade toebrengen aan delen of onderdelen van monumenten kan het soms nodig zijn deze te verwijderen. Voor het op veilige wijze verwijderen ervan kan bij een rijksmonument in beginsel instandhoudingssubsidie worden aangevraagd. Om te voorkomen dat er bijzondere soorten verwijderd worden of dat er schade aan de ondergrond wordt toegebracht, is de inschakeling van deskundigen op het gebied van mos en de desbetreffende ondergrond vereist. Die kosten zijn in beginsel ook subsidiabel. Of er subsidie kan worden aangevraagd en, zo ja, hoe en vanaf welk bedrag, hangt af van het soort monument. Zie voor meer informatie de website www.cultureelerfgoed.nl.

Nuttige adressen

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 25 jan 2021 om 12:47.