Begraafplaatsen: verschil tussen versies

kGeen bewerkingssamenvatting
Geen bewerkingssamenvatting
 
(14 tussenliggende versies door 4 gebruikers niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
{{#element:
{{#element:
|Paginanaam=Monumentale begraafplaatsen
|Elementtype=Artikel
|Elementtype=Kennisitem
|Status=Publiceren
|Voorkeurslabel=Begraafplaatsen
|Voorkeurslabel=Begraafplaatsen
|Kennisitemtype=Beschrijving van het betreffend object
|Artikelsoort=Object
|Introductie=De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) beschermt een groot aantal begraafplaatsen en grafmonumenten onder de noemer funerair erfgoed. Nederland kent zo’n 1300 beschermde monumenten op ongeveer 550 begraafplaatsen of kerkhoven. Daarbij is funerair erfgoed in kerken niet in begrepen.
|Introductie=De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) beschermt een groot aantal begraafplaatsen en grafmonumenten onder de noemer funerair erfgoed. Nederland kent zo’n 1300 beschermde monumenten op ongeveer 550 begraafplaatsen of kerkhoven. Daarbij is funerair erfgoed in kerken niet in begrepen.
|Omschrijving===Componenten van monumentale begraafplaatsen==
|Omschrijving===Componenten van monumentale begraafplaatsen==
Regel 43: Regel 43:
===Bescherming als rijksmonument===
===Bescherming als rijksmonument===
In de laatste decennia is de aandacht voor monumentale begraafplaatsen gegroeid en is waardering ontstaan voor de plek en het typische karakter ervan. Zozeer zelfs dat nogal wat begraafplaatsen of onderdelen daarvan als rijksmonument zijn beschermd. Het doel van die bescherming is om het tijdsbeeld zo goed mogelijk in stand te houden en aan huidige en toekomstige generaties te laten zien hoe ooit werd omgegaan met de dood en hoe men daar vorm aan gaf.
In de laatste decennia is de aandacht voor monumentale begraafplaatsen gegroeid en is waardering ontstaan voor de plek en het typische karakter ervan. Zozeer zelfs dat nogal wat begraafplaatsen of onderdelen daarvan als rijksmonument zijn beschermd. Het doel van die bescherming is om het tijdsbeeld zo goed mogelijk in stand te houden en aan huidige en toekomstige generaties te laten zien hoe ooit werd omgegaan met de dood en hoe men daar vorm aan gaf.
|Afbeelding (intern)=20201006 1. Grafkruis Kerkhof Heumen.jpeg
 
|Afbeelding (extern)=[[Bestand:20201006 1. Grafkruis Kerkhof Heumen.jpeg|400px|rechts|thumb|Op het oude kerkhof van Heumen is dit grafkruis uit 1541 het enige voorwerp dat beschermd is.|alt=Een stenen grafkruis staat op een groen veld met op de achtergrond een muur.]]
{{Vergunning en subsidie}}
 
Voor specifieke informatie over vergunningen en subsidie in relatie tot begraafplaatsen zie het artikel [[Begraafplaatsen - vergunningen en subsidies]].
|Afbeelding (extern)=[[Bestand:20201006 1. Grafkruis Kerkhof Heumen.jpeg|400px|rechts|thumb|Op het oude kerkhof van Heumen is dit grafkruis uit 1541 het enige object dat beschermd is.|alt=Een stenen grafkruis staat op een groen veld met op de achtergrond een muur.]]
[[Bestand:20201006 5. Aula van architect Ravenstein.jpeg|400px|rechts|thumb|De aula van architect Ravenstein op de gemeentelijke begraafplaats stond er lange tijd slecht bij. In 2010 is het gebouw geheel gerestaureerd en aangepast aan de eisen van deze tijd.|alt=Een ronde, stenen aula staat op een plein. Rechts staan een aantal mensen en twee fietsen.]]
[[Bestand:20201006 5. Aula van architect Ravenstein.jpeg|400px|rechts|thumb|De aula van architect Ravenstein op de gemeentelijke begraafplaats stond er lange tijd slecht bij. In 2010 is het gebouw geheel gerestaureerd en aangepast aan de eisen van deze tijd.|alt=Een ronde, stenen aula staat op een plein. Rechts staan een aantal mensen en twee fietsen.]]
[[Bestand:20201006 4. Groen op begraafplaats aan de Kleverlaan in Haarlem.jpeg|400px|rechts|thumb|Op de gemeentelijke begraafplaats aan de Kleverlaan in Haarlem komen de verschillende elementen op harmonieuze wijze samen wat bijzondere plaatjes oplevert.|alt=In een groene omgeving loopt een brug over water.]]
[[Bestand:20201006 4. Groen op begraafplaats aan de Kleverlaan in Haarlem.jpeg|400px|rechts|thumb|Op de gemeentelijke begraafplaats aan de Kleverlaan in Haarlem komen de verschillende elementen op harmonieuze wijze samen wat bijzondere plaatjes oplevert.|alt=In een groene omgeving loopt een brug over water.]]
Regel 50: Regel 53:
[[Bestand:20201006 11. Water gemeentelijke begraafplaats Maarhof.jpeg|400px|rechts|thumb|Juist bij jongere begraafplaats wordt water meegenomen in het ontwerp. Zoals hier bij de gemeentelijke begraafplaats Maarhof in Delfzijl.|alt=Een rivier of vijver in een groen landschap. Rechts staat een heg, op de achtergrond zien we een brug en bomen.]]
[[Bestand:20201006 11. Water gemeentelijke begraafplaats Maarhof.jpeg|400px|rechts|thumb|Juist bij jongere begraafplaats wordt water meegenomen in het ontwerp. Zoals hier bij de gemeentelijke begraafplaats Maarhof in Delfzijl.|alt=Een rivier of vijver in een groen landschap. Rechts staat een heg, op de achtergrond zien we een brug en bomen.]]
[[Bestand:20201006 12. Grafstenen Begraafplaats Lemmer.jpeg|400px|rechts|thumb|Op oude delen van begraafplaatsen is goed te zien hoe het beeld bepaald wordt door een bepaald type grafmonument. Bijvoorbeeld hier in Lemmer.|alt=Een begraafplaats met tientallen, smalle en op elkaar lijkende grafmonumenten. De grafmonumenten zijn verweerd en er zit korstmos op.]]
[[Bestand:20201006 12. Grafstenen Begraafplaats Lemmer.jpeg|400px|rechts|thumb|Op oude delen van begraafplaatsen is goed te zien hoe het beeld bepaald wordt door een bepaald type grafmonument. Bijvoorbeeld hier in Lemmer.|alt=Een begraafplaats met tientallen, smalle en op elkaar lijkende grafmonumenten. De grafmonumenten zijn verweerd en er zit korstmos op.]]
|Bron=20201006 Brochure beheer en behoud begraafplaatsen.pdf
|Bron=Bestand:20201006 Brochure beheer en behoud begraafplaatsen.pdf
|Gerelateerd=Begraafplaatsen - beheer en onderhoud,Begraafplaatsen - vergunningen en subsidies
|Gerelateerd aan artikel=Begraafplaatsen - beheer en onderhoud, Begraafplaatsen - vergunningen en subsidies
|Lid van=Begraafplaatsen,Thema/Groen erfgoed,Thema/Monumenten,Thema/Monumentenzorg,Themas/Kerken
|Lid van=Thema/Begraafplaatsen en grafmonumenten, Thema/Groen erfgoed, Thema/Kerken, Thema/Monumenten, Thema/Monumentenzorg
|Specialisten=Leon Bok
|Specialisten=Leon Bok, Natascha Lensvelt
|Paginanaam=Monumentale begraafplaatsen
}}
}}

Huidige versie van 19 dec 2022 om 15:58

Introductie

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) beschermt een groot aantal begraafplaatsen en grafmonumenten onder de noemer funerair erfgoed. Nederland kent zo’n 1300 beschermde monumenten op ongeveer 550 begraafplaatsen of kerkhoven. Daarbij is funerair erfgoed in kerken niet in begrepen.

Een stenen grafkruis staat op een groen veld met op de achtergrond een muur.
Op het oude kerkhof van Heumen is dit grafkruis uit 1541 het enige object dat beschermd is.
Een ronde, stenen aula staat op een plein. Rechts staan een aantal mensen en twee fietsen.
De aula van architect Ravenstein op de gemeentelijke begraafplaats stond er lange tijd slecht bij. In 2010 is het gebouw geheel gerestaureerd en aangepast aan de eisen van deze tijd.
In een groene omgeving loopt een brug over water.
Op de gemeentelijke begraafplaats aan de Kleverlaan in Haarlem komen de verschillende elementen op harmonieuze wijze samen wat bijzondere plaatjes oplevert.
Een begraafplaats met lage grafstenen en daaromheen treurwilgen en andere bomen.
In Drenthe zijn na de Tweede Wereldoorlog veel begraafplaatsen of uitbreidingen aangelegd naar ontwerp van tuinarchitect Jan Vroom. Deze ontwerpen stonden vaak in contrast met de oude delen maar vormen wel een mooie aanvulling.
Een rivier of vijver in een groen landschap. Rechts staat een heg, op de achtergrond zien we een brug en bomen.
Juist bij jongere begraafplaats wordt water meegenomen in het ontwerp. Zoals hier bij de gemeentelijke begraafplaats Maarhof in Delfzijl.
Een begraafplaats met tientallen, smalle en op elkaar lijkende grafmonumenten. De grafmonumenten zijn verweerd en er zit korstmos op.
Op oude delen van begraafplaatsen is goed te zien hoe het beeld bepaald wordt door een bepaald type grafmonument. Bijvoorbeeld hier in Lemmer.

Componenten van monumentale begraafplaatsen

In het algemeen hebben we op begraafplaatsen te maken met vier componenten, vaak in verschillende combinaties. Dit zijn: rood (bouwwerken), groen (aanleg, beplanting, inrichting), blauw (waterpartijen) en grijs (grafmonumenten).

Rood - bouwwerken

Onder bouwwerken op begraafplaatsen verstaan we alle gebouwde constructies en accommodaties, behalve grafmonumenten. Het gaat bijvoorbeeld om poortgebouwen, aula’s, kapellen, dienstgebouwen en –woningen, wacht- en schuilhuisjes, meubilair, baar- en lijkenhuisjes, muren en toegangspoorten, bruggen en columbaria, oftewel bovengrondse urnenbewaarplaatsen of grafnissen. Veel bouwwerken zijn specifiek voor hun functie ontworpen en weerspiegelen de tijdens de bouw heersende stromingen in de architectuur. Soms levert dat zware, sombere gebouwen op die het rouwproces benadrukken, soms lichte constructies die verwijzen naar een nieuw begin.

Groen - aanleg - beplanting - inrichting

Naast de gaafheid in relatie tot de biografische of funerair-historische waarden, zijn (tuin)architectonische waarden een reden om begraafplaatsen aan te wijzen als rijksmonument. Soms is er een eenvoudige groenaanleg, bijvoorbeeld een door een gracht en windsingel omgeven kerkhof met een eenvoudig pad rondom. Soms gaat het om een begraafplaats in landschapsstijl, met slingerpaden, bollende grafvelden, bloeiende heesters en monumentale bomen. Wat beschermd is, staat omschreven in de registeromschrijving. De aanleg kan genoemd zijn, daaronder valt de hele groenaanleg inclusief paden en beplanting. Of er kan alleen een bijzonder element, zoals een laan, beschermd zijn.

Ontwerp van begraafplaatsen

In de 19e eeuw werden veel begraafplaatsen volgens plan en naar de toen heersende opvatting aangelegd. Dit leidde ertoe dat naast veel middeleeuwse kerkhoven, ook een groot aantal begraafplaatsen uit de 19e en 20ste eeuw is beschermd. Vaak zijn die in een landschappelijke stijl aangelegd, onder meer door bekende tuinarchitecten als J.D. Zocher en diens zoon L.P. Zocher, L.A. Springer, H. Copijn en diens zoon L.W. Copijn en L.P. Roodbaard. Maar ook minder bekende tuinarchitecten, tuinbazen of groenopzichters in gemeentedienst legden begraafplaatsen aan. Wat al deze ontwerpers bindt is dat zij bij hun ontwerp rekening hielden met een situatie waarin bomen en (bepaalde) struiken volgroeid zouden zijn, zo’n vijftig tot honderd jaar na de voltooiing van de aanleg.

Paden

Een belangrijk ingrediënt van de aanleg van zo’n begraafplaats zijn de slingerpaden of, bij jongere ontwerpen, een meer symmetrisch padenstelsel. De paden zijn van oorsprong vaak onverhard en zonder kantopsluiting. Om gebruiksredenen en efficiënter beheer zijn veel paden in de loop der tijd verhard.

Blauw - waterpartijen

Water speelt in Nederland een grote rol, ook bij begraafplaatsen. Hierbij is vooral de functionele kant van het water, als afscheiding of als afvoermogelijkheid voor drainagewater, van belang. Als specifiek ontwerpelement komt water minder vaak voor. Vooral in de laaggelegen gebieden van Nederland vinden we verhoogde begraafplaatsen en kerkhoven die worden omringd door een sloot of een gracht. In een enkel geval werden deze ook gebruikt voor de aanvoer van lijken per boot, zoals bij de joodse begraafplaatsen in Muiden of Ouderkerk aan de Amstel of bij de algemene begraafplaats aan de Spanjaardslaan in Leeuwarden. Die functie is verdwenen, maar als herinnering daaraan kan zo’n waterloop een belangrijk onderdeel vormen van de bescherming.

Grijs - grafmonumenten

Grafmonumenten vormen een belangrijk onderdeel van begraafplaatsen. Ze bepalen door hun vormgeving en materiaaltoepassing in hoge mate het beeld op de begraafplaats. Vaak wordt aan grafmonumenten en grafvelden een ensemblewaarde toegekend. Dat wil zeggen dat de verschillende onderdelen elkaar versterken en samen een waardevol of karakteristiek beeld vormen. Grafmonumenten bij een kerk vertegenwoordigen, samen met bijvoorbeeld een verhoogde ligging van het kerkhof, gracht, windsingel en het toegangshek, vaak een hoge ensemble- of beeldwaarde. Hier gaat het meestal niet om het individuele onderdeel of grafmonument, maar juist om het samenspel tussen de verschillende componenten en het beeld dat zij oproepen.

Vrijheid en regels

De eigenaar van een begraafplaats kan het beeld van de grafvelden in hoge mate bepalen door regels te stellen inzake het gebruik van materialen en de maatvoering van grafmonumenten. De aanwezigheid van bijzondere grafmonumenten zegt iets over de vrijheid of juist de regels die in het verleden bestonden. Net als tegenwoordig kenden sommige families ook vroeger de drang zich te onderscheiden. Daartoe paste men nieuwe materialen toe en volgde men de laatste mode in de vormgeving. Andere opvattingen hebben juist tot gelijkvormigheid geleid, waardoor sommige begraafplaatsen een uniek karakter hebben gekregen.

Waarde van grafmonumenten

Ook als grafmonumenten geen onderdeel uitmaken van de beschermde status van een begraafplaats, kunnen zij een waarde vertegenwoordigen. Op lokaal of regionaal niveau kunnen zij zeer waardevol zijn en wat betreft de toegepaste symboliek en vormgeving iets zeggen over de geschiedenis van de gemeenschap. Zo kunnen grafmonumenten iets zeggen over mensen die lokaal belangrijk zijn geweest of over grote nationale of zelfs internationale gebeurtenissen die in iedere gemeenschap zijn terug te vinden.

Beschermde status

De omvang van de bescherming van monumentale begraafplaatsen kan van geval tot geval verschillen: van één of meer grafmonumenten tot een complete begraafplaats, inclusief aanleg. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) houdt hiervan een register bij, gebaseerd op de Erfgoedwet. Van elk monument is een aantal registergegevens vastgelegd en vaak staat in een lopende tekst, de zogenaamde registeromschrijving, waar de bescherming zich op richt. Sommige begraafplaatsen zijn eenvoudigweg beschreven als ’kerkhof bij kerk’, maar er zijn ook begraafplaatsen, of onderdelen daarvan, met een zeer uitgebreide beschrijving.

Onduidelijkheid over beschermde status

Voor beheerders en eigenaren van beschermde begraafplaatsen is vaak onvoldoende duidelijk wat de beschermde status van een begraafplaats inhoudt en waar die zich op richt. Door onbekendheid met het onderwerp, zijn in het verleden begraafplaatsen gesloten. Vaak werd daarbij gedacht dat sluiting de instandhouding en bescherming van de begraafplaats ten goede zou komen. In de meeste gevallen blijkt het tegendeel echter waar te zijn.

Bescherming als rijksmonument

In de laatste decennia is de aandacht voor monumentale begraafplaatsen gegroeid en is waardering ontstaan voor de plek en het typische karakter ervan. Zozeer zelfs dat nogal wat begraafplaatsen of onderdelen daarvan als rijksmonument zijn beschermd. Het doel van die bescherming is om het tijdsbeeld zo goed mogelijk in stand te houden en aan huidige en toekomstige generaties te laten zien hoe ooit werd omgegaan met de dood en hoe men daar vorm aan gaf.

Vergunning en subsidie

Voor restauratie (werkzaamheden die het normale onderhoud te boven gaan en noodzakelijk zijn voor herstel) van beschermde monumenten is een omgevingsvergunning vereist. Voor normaal onderhoud (noodzakelijke reguliere werkzaamheden die gericht zijn op het behoud van monumentale waarde) is niet altijd een vergunning vereist. Voor gemeentelijke monumenten of provinciale monumenten kunt u contact opnemen met de gemeente. Voor werkzaamheden ten behoeve van de instandhouding van een rijksmonument kan de eigenaar in veel gevallen subsidie aanvragen.

Voor specifieke informatie over vergunningen en subsidie in relatie tot begraafplaatsen zie het artikel Begraafplaatsen - vergunningen en subsidies.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 19 dec 2022 om 15:58.