Biodiversiteit op begraafplaatsen

Introductie

Begraafplaatsen kunnen een rol spelen bij herstel of bevordering van biodiversiteit. Het zijn vaak groene oases in een stedelijke omgeving of stepping stones voor planten en dieren in een agrarisch gebied, dat steeds vaker wordt gedomineerd door monoculturen. Wat is die biodiversiteit op begraafplaatsen, hoe kun je die bevorderen en hoe verhoudt zich dat tot de begraaffunctie en het eventueel aanwezige funeraire erfgoed?

Aan de hand van vijf presentaties werd dit thema gedurende een platform Funerair erfgoed vanuit heel verschillende zijden belicht.

Het webinar is in het geheel terug te kijken.

Een grindpad met rand erachter waarover een egel loopt

Afbeelding 1. Egels komen vaak voor op begraafplaatsen, maar hoge afscheidingen, zoals hier, kunnen een bedreiging vormen.

Afbeelding 2. Deze bijzondere varen groeide in een grafkelder waar door een breuk licht naar binnen viel. Bij de restauratie van de kelder is de zerk geborgd en de varen intact gelaten.

Afbeelding 3. Op sommige stenen komen zowel mossen (bovenop) als korstmossen voor. De mossen groeien op de plek waar het meeste vocht zich bevindt.

Afbeelding 4. Detail van een hardstenen zerk met daarop zwarte grafkorst in een droge toestand.

Afbeelding 5. Klein overzicht van wat er zoal in de bodem voorkomt.

Afbeelding 6. Op begraafplaats Huis te Vraag in Amsterdam staat biodiversiteit hoog in het vaandel. Het onderhoud is meer gericht op biodiversiteit dan op behoud.

Afbeelding 7. Wanneer het gras te dicht op de bodem groeit, wordt dat vaak zodanig gemaaid dat bomen schade oplopen. Dit kan ten koste van de biodiversiteit gaan.

Afbeelding 8. Het laten liggen van blad en niet verwijderen van takken of gezaagde boomstammen zorgt voor een ideale schuil- en nestplek voor veel insecten en andere dieren.

Afbeelding 9. Een boom verwijderen om een monumentaal hek te restaureren is niet nodig. Beide kunnen behouden blijven.

Afbeelding 10. Onmiddellijk verwijderen van een boom uit een aanleg is prima voor het beeld, maar de te verwijderen boom kan ook een aantal jaren dienen als voedselbron en fourageerplaats voor vogels en insecten.

Bevorderen van biodiversiteit

De biodiversiteit in het algemeen staat onder druk in Nederland. Hoe bevorder je dan juist die biodiversiteit en wat betekent dat voor begraafplaatsen. Gaat dat niet ten koste van het funeraire erfgoed? De verschillende aspecten van biodiversiteit, zowel boven als onder de grond, hoeven niet het behoud en de instandhouding van grafmonumenten in de weg te zitten. Sterker nog, samen kunnen ze een begraafplaats een nog sterkere en meer herkenbare uitstraling geven.

Natuur op dodenakkers

Kerkhoven en begraafplaatsen worden met name vanuit religieuze en funeraire betekenis gewaardeerd. Albert-Erik de Winter, beleidsmedewerker ecologie bij de provincie Fryslân presenteert juist een andere kant van begraafplaatsen. De natuurwaarden zijn vaak hoog en kunnen sterk wisselen. Dat heeft te maken met de bodemsamenstelling en grondsoort, de inrichting en het beheer. Begraafplaatsen op schrale zandgronden kennen een andere vegetatie dan die op kleibodems. Ook op begraafplaatsen die geheel kaal lijken, kunnen in het landschap hun functie hebben voor bepaalde soorten. Het gaat dan om specifieke insecten en bijvoorbeeld mossen of korstmossen. Die vallen nauwelijks op maar door de afwijkende biotoop zijn ze wel van belang.

Fauna

Met name oude grafmonumenten bieden beschutting aan allerlei insecten, amfibieën en zoogdieren. Veel soorten muizen komen voor maar ook wezels, steenmarters, konijnen en egels. Zie Afb. 1. Verder vinden slangen en padden een ideale omgeving rond deze oude grafmonumenten. Op begraafplaatsen komen daar ook weer vossen op af en reeën vinden de verse bloemen wel heel aantrekkelijk. Sommige zoogdieren vinden onder half ingestorte zerken ideale verblijfplaatsen, maar daar zitten vanzelfsprekend grenzen aan. Konijnen ondergraven soms grafmonumenten maar niet zo erg als bijvoorbeeld dassen. Die kunnen daadwerkelijk schade veroorzaken aan grafmonumenten en daarom worden ze soms verplaatst.

Vogels vinden we ook veel terug op begraafplaatsen. De soortenrijkdom hangt weer af van de omgeving van de begraafplaats. Waar veel bomen te vinden zijn, zeker in een verder leeg landschap, vinden we veel broedvogels maar ook wel uilen. Dat kerkuilen uit kerken verdwijnen heeft vaak te maken met een grotere afstand tot open velden. Een andere reden is het afsluiten van gaten met gaas om invliegen van duiven en kauwtjes te voorkomen. Dit betekent ook het eind van andere broeders die gebruik maken van de toren van een kerk. Op sommige begraafplaatsen lenen grafkelders of grotere graftomben zich bij uitstek voor vleermuizen. Vaak ook maken vleermuizen gebruik van een holle bomen en kerkgebouw en vliegen dan vooral over het kerkhof om hun kostje bij elkaar te scharrelen.

Flora

Op sommige begraafplaatsen vinden we specifieke stinsenflora en op muren en bijvoorbeeld de roeven van zerken vinden we heel zeldzame plantensoorten. Zie Afb. 2. De omstandigheden voor deze plantensoorten zijn op een begraafplaats vaak gunstiger dan daar buiten, mede ook omdat er vaak een terughoudend beheer plaatsvind. De kansen die dit biedt aan planten levert bij inventarisaties vaak bijzondere soorten op die elders niet meer voorkomen. Dergelijke omstandigheden kunnen ook in een beheerplan vastgelegd worden en daarmee onderhouden worden. Extensief beheer betekent ook dat planten langer kunnen bloeien en dat bijvoorbeeld ook ideale omstandigheden bestaan voor paddenstoelen.

Begraafplaatsen als hotspots voor mossen en korstmossen

Laurens Sparrius is botanisch onderzoeker bij de Bryologische en Lichenologische Werkgroep (BLWG), vereniging voor veldonderzoek aan mossen en korstmossen. Specifieke korstmossen in Nederland zijn juist te vinden op begraafplaatsen vanwege de stenige omgeving en de relatieve rust op die plaatsen.

Op vochtige plekken, zoals op kleigrond en stenige plekken waar water blijft staan, vinden we groene mossen. Op droge steen en zandgrond groeien vaak de meer kleurrijke korstmossen Mossen en korstmossen zijn sterk gebonden aan een bepaalde steensoort of grondsoort. Zie Afb. 3 en 4. Zo vinden we op kalkhoudende steen vaak citroenkorsten en dooiermos (gele soorten). Op het kalkarme graniet, zandsteen en leisteen komen de meest bijzondere soorten korstmossen voor.

Een aantal begraafplaatsen in Nederland springt er qua korstmossen uit, zoals het kerkhof van Wijckel in Fryslân, de begraafplaats Bergklooster in Zwolle en het kerkhof van Hoog-Keppel. Deze zijn aangemerkt als 'Important Plant Areas' in Nederland. Op oude begraafplaatsen komen gemiddeld enkele tientallen soorten korstmossen voor, met uitschieters tot boven de honderd.

Beheer

Waar flink gepoetst wordt, zijn ook weinig korstmossen te vinden. Het liefst zou niet de gehele steen schoongemaakt moeten worden, maar slechts het tekstdeel. Overhangende takken helpen niet bij het beheer van korstmossen want ze hebben licht nodig. Ook het constant schoffelen en harken is niet voordelig voor de biodiversiteit. Beter is het wanneer stenen in het zonnetje staan, een goed gazonbeheer plaatsvindt (niet te vaak maaien) en er een brede variatie aan steensoorten te vinden is. Wat ook bijdraagt aan een optimale omgeving voor korstmossen is een gevarieerde begroeiing op en rond de begraafplaats.

In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, leveren korstmossen geen schade op aan stenen. Het is vaker zo dat het verwijderen ervan meer schade veroorzaakt dan de korstmos zelf.

Begraafplaatsen, een bijzondere plek voor bodemdieren

Een onzichtbaar deel van de biodiversiteit op begraafplaatsen bevindt zich onder de grond. Dit onttrekt zich aan ons oog maar Matty Berg, bijzonder hoogleraar bodemfauna en natuurlijke ecosystemen aan de Vrije Universiteit en de Rijksuniversiteit van Groningen kan er meer over vertellen. De diversiteit in de bodem kan behoorlijk hoog zijn. We spreken bij bodemfauna over duizendpoten, springstaarten, mestkevers, spinnen, pissebedden, mieren, franjestaarten, slakken, regenwormen maar ook mollen en muizen. Zie Afb. 5. Ook allerlei larven van andere insecten brengen een deel van hun leven door in de bodem. De variatie is behoorlijk groot want er zijn zo'n 7.600 meercellige bodemdieren in Nederland bekend.

Begraafplaatsen met lage bodemdiversiteit

De bodembedekking kan heel bepalend zijn voor de soortenrijkdom in de bodem en zeker als de begraafplaats strak onderhouden wordt. Zulke begraafplaatsen op zandgrond scoren wat bodemleven het laagst. Uiteraard speelt ook de begroeiing op en rond de begraafplaats nog een rol. Op dit soort bodems is weinig kans op nieuwe kolonisatie. Waar evenwel weer veel grafmonumenten te vinden zijn met scheuren en holtes kan dit weer positief bijdragen.

Begraafplaatsen met hoge bodemdiversiteit

Oudere begraafplaatsen met wat minder onderhoud en waarbij enige sprake is van hoge en lage delen doen het veel beter qua bodemdiversiteit. Zeker op een kleibodem kan de bodemdiversiteit hoog zijn. Wat sterk bijdraagt is de afwisseling tussen droge delen en vochtige delen. Daarbij spelen uiteraard schaduw en licht een belangrijke rol. Wat kan bijdragen zijn veel oude en dikke bomen met los schors. Zie Afb. 6. Bladafval (strooisel) dat niet weggehaald wordt is ook een essentieel element voor een hoge bodemdiversiteit. Een composthoop is ook een ideale omgeving voor biodiversiteit.

Waardevol

Een rijke bodem met veel bodemleven, waaronder veel regenwormen, kan helpen bij het beter opnemen van overvloedige regen. Wormen zorgen voor een losse structuur van de bodem waardoor het water beter opgenomen wordt. Ook hier geldt: hoe groter de soortenrijkdom, hoe groter de kans dat die weer groter wordt. Zeker in een homogeen agrarisch landschap zijn kerkhoven en begraafplaatsen oases voor bodemdieren. Overigens leven de meeste bodemdieren in de bovenste laag en heeft hun voorkomen geen effect op de begraven lichamen. Die worden over het algemeen verteerd door schimmels en bacteriën die wel op dieper niveau kunnen leven. Asverstrooiingen hebben in beperkte mate effect op het bodemleven. Ter plekke kan enige zoutstress optreden maar over het algemeen zijn de hoeveelheden die verstrooid worden dermate weinig dat het bodemleven hier doorgaans weinig last van ondervindt.

Het versterken van natuurwaarden op de begraafplaats

Het verbeteren van de biodiversiteit op begraafplaatsen hangt sterk samen met de wijze waarop het beheer en onderhoud plaatsvindt. Voor dat beheer en onderhoud geeft Eward Timmerman, adviseur natuur en landschap bij de stichting Landschapsbeheer Gelderland een aantal handvatten.

Begeleiden en (bij) sturen van het groen

Vaak is het traditionele groenbeheer op een begraafplaats gericht op het instandhouden van de bestaande situatie zodat het (historische) beeld gecontinueerd wordt en het beeld 'strak' en 'netjes' is. Vaak gaat dit strak en netjes ten koste van de biodiversiteit. Maar met respect voor de aanwezige cultuurhistorische waarden kunnen de ecologische waarden versterkt worden. Grote oude bomen hebben een hoge natuurwaarde, maar dan moet de beplanting wel de ruimte hebben en krijgen om te groeien. De keuze waar welke beplanting past is dus erg relevant. Als bomen heel oud kunnen worden hebben ze ruimte nodig, dus is het niet verstandig die dicht op de graven te planten. Keuzes dienen ook gemaakt te worden als het gaat om toe te passen gereedschappen. Machinaal beheer levert een bepaalde kwaliteit op maar kan ook leiden tot schade aan bijvoorbeeld bomen of grafmonumenten. Zie Afb. 7. Machinaal werken lijkt vaak voordeliger maar kan op den duur toch voor hogere kosten zorgen.

Ecologie: profiteren van natuurlijke processen

Door natuurlijke processen meer toe te laten op een begraafplaats kunnen kosten gereduceerd worden en kan de biodiversiteit flink toenemen . Variatie in beplanting zorgt voor meer bloeiende planten, de insecten die hier op afkomen worden weer gegeten door vogels. Zo worden plaaginsecten onder controle gehouden. Veel begraafplaatsen hebben een stenig karakter, vooral in warme zomers kan het erg warm worden. Door niet alle grindvakken schoon te houden maar juist te laten begroeien met bijvoorbeeld sedum blijft de bodem en omgeving vochtiger. Dit is gunstiger voor het bodemleven en hoeft er minder ingegrepen te worden in de grindbedden om deze periodiek schoon te maken. Laat blad liggen op plekken waar dit kan. Het bodemleven is prima in staat om het blad te verteren zodat bomen de voedingsstoffen weer kunnen opnemen. Ook het laten vergrassen van paden, waar dat past in het historisch beheer, kunnen kosten bespaard worden. Zeker als er een grindbed onder ligt ontstaat toch een stabiel pad met vegetatie die bijvoorbeeld erg interessant is voor wilde bijen. Het gebruik van bestrijdingsmiddelen is inmiddels verboden, dus ook hier kan voordeel gehaald worden. Vaak zijn het kleine aanpassingen in het beheer die leiden tot hogere natuurwaarden.

(Ecologisch) beheer: drie vuistregels

Drie belangrijke vuistregels voor ecologisch beheer zijn de volgende: - Voer het werk gefaseerd uit, dus niet alles in een keer. Bij knotbomen bijvoorbeeld niet alle bomen tegelijk knotten maar om en om. - Breng variatie aan in het beheer, dus niet overal hetzelfde beheer. Snoei bepaalde heggen 2 x per jaar en andere 1 x per jaar of 1 x in de twee jaar en weer andere laten uitgroeien. - Werk niet te netjes. Het klinkt eenvoudig maar in de praktijk op een begraafplaats toch lastig: juist rommelhoekjes, een zerk bedekt met (korst)mos, bladerhopen en ruige randen zijn grote waarde voor allerlei planten en dieren om in te overwinteren.

Soorten hebben baat bij kleine onregelmatigheden. Afwisseling tussen hoog en kort gras, droge of natte plekjes, open grond, etc.. De wens om alles netjes te maken gaat ten koste van de biodiversiteit. Wel dient er ten alle tijden rekening gehouden te worden met de bezoeker. Een begraafplaats moet ook veilig en begaanbaar zijn. Informeer de bezoeker en leg uit waarom een bepaald beheer wordt uitgevoerd of juist niet meer wordt gedaan. Door het gesprek aan te gaan ontstaat er meer begrip en draagvalk voor het beheer en de keuzes die gemaakt worden.

Ecologisch maaibeheer

Dit is een beheer waar er minder intensief gemaaid wordt en kruiden bevoordeeld worden ten opzichte van gras. Afhankelijk van het bodemtype en het wensbeeld wordt het ideale maaitijdstip bepaald en de frequentie van het maaien. Belangrijk is dat het maaisel afgevoerd wordt. Naar mate de bodem wat schraler wordt, krijgen kruiden meer kans. Klepelen of mulchen (versnipperen van maaisel) is niet de bedoeling. Het versnipperde maaisel werkt dan juist als extra meststof wat het gras bevoordeeld en waardoor de bloeiende kruiden verdwijnen. Vlinders en (wilde) bijen hebben baat bij deze maaivorm.

Begraafplaats als groene oase: enkele tips

Zorg voor verschillende beplantingslagen en natuurlijke overgangen tussen bomen en struiken. Varieer in bloeiperiodes van planten. Verwerk snoeiafval zoveel mogelijk op de begraafplaats zelf. Van afgezaagde takken kan men een takkenril maken, een ideale schuilplaats voor kleine zoogdieren en nestelende vogels. Dat geldt ook voor bladhopen. Dood hout leeft, dus laat boomstammen ter plekke liggen. Zie Afb. 8. Dit is zeer bevorderlijk voor bepaalde insecten en die trekken op hun beurt weer vogels aan.

Een van de belangrijkste zaken bij het versterken van de natuurwaarden is het creëren van draagvlak en communicatie. Leg uit wat je doet en waarom je dat doet. Neem nabestaanden en bezoekers mee in je beheerkeuzes. Als men weet dat het gaat om het versterken van de biodiversiteit en niet om achterstallig onderhoud, is men vaak beter in staat om begrip op te brengen voor de aanpassingen.

Instandhouding funerair erfgoed en biodiversiteit

Het kan voorkomen dat de instandhouding van het funerair erfgoed zich niet verhoudt met de biodiversiteit. Leon Bok, specialist Funerair Erfgoed bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed geeft voorbeelden waar die twee elementen elkaar raken en wat de invloed is van regelgeving.

Verwaarlozing?

In heel gevallen lijkt er sprake van verwaarlozing als bijvoorbeeld een boom een grafmonument of hekwerk dreigt te verdrukken. Dat is eigenlijk niet het geval want in veel gevallen overleefd het grafmonument of hek de boom. Dus zonder de boom te schaden kan men het monument ongeroerd laten. Zie Afb. 9. Dat wordt anders wanneer bijvoorbeeld struiken en bomen de integriteit van een grafkelder gaat aantasten. Het niet ingrijpen zou betekenen dat de grafkelder, soms ook beschermd, beschadigd zou raken. Het verwijderen van de begroeiing en het aanbrengen van een meer passende beplanting met bijpassend beheer is dan de oplossing. Zoveel mogelijk moet ingroei van planten en dergelijke op grafstenen vroegtijdig verwijderd worden.

Vervangen van bomen

Bomen hebben niet het eeuwige leven, maar ze maken vaak wel een belangrijke onderdeel uit van de aanleg van een begraafplaats. Het niet meteen geheel opruimen van een boom kan juist bijdragen aan biodiversiteit en ook met het oog op versterken en behouden van de natuurwaarden hoeven de bomen niet allemaal tegelijk opgeruimd te worden. Zie Afb. 10. Het in een keer weg halen van indrukwekkende hagen kan leiden tot een sterke vermindering van broedgelegenheid. Het bewerken van bomen tot een beeld kan ook tot spanning leiden omdat de boom achteruit blijft gaan en het beeld dus zal verdwijnen.

Leesbaarheid van teksten op grafmonumenten

Waar biodiversiteit en erfgoed elkaar soms ook raken is op kleine oppervlakken van oude grafstenen. Daarop groeien soms kleine bijzondere plantjes die alleen op dat type steen voorkomen. Bij het schoonmaken zou afgewogen kunnen worden of de hele steen wel gereinigd zou moeten worden of dat het überhaupt nodig is. In sommige gevallen is de tekst of afbeelding ook zichtbaar te maken op een bordje of in een app, zeker als het gaat om een wat belangrijkere steen. De waarde van een steen is soms met begroeiing hoger dan zonder.

Subsidies voor groen en grijs

Voor groen heeft het Rijk bijvoorbeeld een Instandhoudingsubsidie (Groene SIM). Daarbij is het werken volgens de uitvoeringsrichtlijn voor Hovenierswerk wel een voorwaarde. Daarin is opgenomen dat een toename van de biodiversiteit gewenst is. Daarbij verdienen inheemse soorten de voorkeur maar op begraafplaatsen is dat wat lastiger. Ook waarde verhogende maatregelen worden aanbevolen, zoals het aanbrengen van menghagen in plaats van uniforme hagen of minder intensief maaien. Bij restauratie van steenhouwwerk wordt in de richtlijnen ook gelet op biodiversiteit, zoals dat mossen en algen alleen verwijderd worden als daar aanleiding toe is. Verder wordt aanbevolen te reinigen met water, borstel en zachte zeep of stoomreiniging onder lage druk zodat geen toxische verontreiniging van de omgeving optreedt.

Tips voor bevorderen biodiversiteit en instandhouding

Breng voor een beheerplan altijd goed de omgevingsfactoren in beeld. Daarbij dient (liefst op meerdere momenten) vastgelegd te worden wat er zoal al voorkomt en leeft op de begraafplaats. Zo kan het lijken dat verzakte grafmonumenten met gaten eronder hersteld moeten worden, maar juist op deze plekken kunnen zich schuilgelegenheden bevinden voor reptielen of kleine zoogdieren. Het herstel van een grafmonument gaat dan anders dan vooraf gedacht. Denk ook aan rust- en slaapplaatsen voor vleermuizen door in grafkelders openingen in stand te laten.

Oude begraafplaatsen zijn plaatsen waar bomen en struiken langer meegaan dan elders. Dit bovendien in een biotoop van stenen die elders niet voorkomen. Dat levert in samenhang met de rust en stilte een ideale plek op voor veel dieren. Ook in de nacht zijn het ideale locaties omdat er geen lichtvervuiling plaatsvindt. Het aanbrengen van verlichting op begraafplaatsen is dus niet bevorderlijk voor de biodiversiteit.

Lees verder

Tenslotte, op de volgende websites is meer informatie te vinden:

Mossen en korstmossen:

Botanische hotspots – waaronder de meest soortenrijke plekken voor korstmossen op begraafplaatsen.
NDFF Verspreidingsatlas – Waar komen Zwarte grafkorst en andere mossen en korstmossen in Nederland voor?
BLWG - Oude muren en begraafplaatsen

Versterken natuurwaarden:

Cruydt-Hoeck Wildeplantenzaden & Bloemenweidemengsels
Stichting Landschapsbeheer Gelderland Overzicht kennisbank

Zie ook

Artikelen

Hoort bij deze thema's

Begraafplaatsen en grafmonumenten

Trefwoorden

biodiversiteit

Specialist(en)

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.