Erkers: verschil tussen versies
Geen bewerkingssamenvatting |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
| Regel 4: | Regel 4: | ||
|Voorkeurslabel=Erkers | |Voorkeurslabel=Erkers | ||
|Kennisitemtype=Beschrijving van het betreffend object | |Kennisitemtype=Beschrijving van het betreffend object | ||
|Introductie=Een erker is een ondiepe uitbouw met veel glas, die buiten de gevel steekt. Als je bijvoorbeeld in Den Haag door het statige Noordeinde loopt, zie je tientallen erkers boven de winkels, op de verdieping van de woonhuizen. Sommige zijn eenvoudig van vorm, andere rijk uitgevoerd en fijn gedetailleerd. Even verderop kom je erkers ‘aan de straat’, dus op de begane grond, tegen. Zo zijn er ook in andere steden vele erkers te vinden. In een willekeurige woonwijk uit het interbellum, zoals in de | |Introductie=Een erker is een ondiepe uitbouw met veel glas, die buiten de gevel steekt. Als je bijvoorbeeld in Den Haag door het statige Noordeinde loopt, zie je tientallen erkers boven de winkels, op de verdieping van de woonhuizen. Sommige zijn eenvoudig van vorm, andere zijn rijk uitgevoerd en fijn gedetailleerd. Even verderop kom je erkers ‘aan de straat’, dus op de begane grond, tegen. Zo zijn er ook in andere steden vele erkers te vinden. In een willekeurige woonwijk uit het interbellum, zoals in de westelijke delen van Zeist en Haarlem, zie je veel erkers op de begane grond. Ook bij boerderijen, kastelen en watertorens komen ze voor. | ||
|Omschrijving===Geschiedenis== | |Omschrijving===Geschiedenis== | ||
===Middeleeuwen=== | ===Middeleeuwen=== | ||
Om van bovenaf een ruim zicht op de straat te hebben, creëerden onze voorouders in de middeleeuwen veelhoekige of ronde uitbouwsels van steen of hout boven aan hun huizen en kastelen, vooral op de hoeken. We noemen ze arkels. Wanneer ze een torenachtige bekroning hebben, spreken we over arkeltorentjes of erkertorentjes. Ze zijn nog te zien bij onder andere het vijftiende-eeuwse stadhuis van Veere en het zestiende-eeuwse kasteel Schaloen in Schin op Geul. | Om van bovenaf een ruim zicht op de straat te hebben, creëerden onze voorouders in de middeleeuwen veelhoekige of ronde uitbouwsels van steen of hout boven aan hun huizen en kastelen, vooral op de hoeken. We noemen ze arkels. Wanneer ze een torenachtige bekroning hebben, spreken we over arkeltorentjes of erkertorentjes. Ze zijn nog te zien bij onder andere het vijftiende-eeuwse stadhuis van Veere en het zestiende-eeuwse kasteel Schaloen in Schin op Geul. | ||
===Uitkijkposten=== | ===Uitkijkposten=== | ||
De ideeën om arkels aan te brengen deden Nederlanders op bij de vestingen en kastelen in het Midden-Oosten. Hoewel de arkels doorgaans klein waren, boden ze schildwachten de nodige bescherming én goed zicht op de omgeving. De negentiende-eeuwse Franse architect en auteur Viollet-le-Duc schrijft in zijn Dictionnaire raisonné de l’architecture française du XIe au XVe siècle (1854-1868) dat de eerste arkeltorentjes mogelijk van hout waren. In tijden van oorlog werden ze op houten balken aan de muren bevestigd. Ze stonden vanaf de elfde eeuw bekend als hordijzen. Al in de twaalfde eeuw volgde een verbeterde uitvoering in steen op kraagstenen: de mezekooi of mezekouw. Daarvan is helaas geen enkel Nederlands voorbeeld overgebleven. Maar | De ideeën om arkels aan te brengen deden Nederlanders op bij de vestingen en kastelen in het Midden-Oosten. Hoewel de arkels doorgaans klein waren, boden ze schildwachten de nodige bescherming én goed zicht op de omgeving. De negentiende-eeuwse Franse architect en auteur Eugène Viollet-le-Duc schrijft in zijn Dictionnaire raisonné de l’architecture française du XIe au XVe siècle (1854-1868) dat de eerste arkeltorentjes mogelijk van hout waren. In tijden van oorlog werden ze op houten balken aan de muren bevestigd. Ze stonden vanaf de elfde eeuw bekend als hordijzen. Al in de twaalfde eeuw volgde een verbeterde uitvoering in steen op kraagstenen: de mezekooi of mezekouw. Daarvan is helaas geen enkel Nederlands voorbeeld overgebleven. Maar een kopergravure van Matthäus Merian uit 1647 van de middeleeuwse stadsmuur van Aken geeft een goed beeld van de verschillende mezekouwen. | ||
===Ontwikkeling=== | ===Ontwikkeling=== | ||
In de loop der eeuwen ontwikkelden de arkels zich via de stadskastelen tot de nu bekende hangerkers. In de laatste fase van hun ontwikkeling belandden ze op de begane grond. Opvallend is het toenemend gebruik van glas, soms zelfs glas-in-lood, en licht. Erkers zijn dus al een tamelijk oud bouwkundig fenomeen en onverminderd populair bij huiseigenaren, architecten en projectontwikkelaars. | In de loop der eeuwen ontwikkelden de arkels zich via de stadskastelen tot de nu bekende hangerkers. In de laatste fase van hun ontwikkeling belandden ze op de begane grond. Opvallend is het toenemend gebruik van glas, soms zelfs glas-in-lood, en licht. Erkers zijn dus al een tamelijk oud bouwkundig fenomeen en onverminderd populair bij huiseigenaren, architecten en projectontwikkelaars. | ||
===Historische voorbeelden=== | ===Historische voorbeelden=== | ||
Je komt ze in elke jarendertigwijk tegen, maar ook boven historische winkels, bij statige woonpanden uit de negentiende eeuw, boerderijen, kloosters en kastelen. Ons land kent vele tienduizenden erkers | Je komt ze in elke jarendertigwijk tegen, maar ook boven historische winkels, bij statige woonpanden uit de negentiende eeuw, boerderijen, kloosters en kastelen. Ons land kent vele tienduizenden erkers. Een van de oudste voorbeelden zit aan de rechterzijgevel van Janskerkhof 13 in Utrecht. De twee boven elkaar gebouwde stenen erkers dateren uit 1648. Kenmerkend hier en ook bij andere oude voorbeelden is de versiering met festoenen, schelpen en vruchten. Ook in het buitenland zijn ze populair, je kunt er de mooiste exemplaren tegenkomen. Een voorbeeld is Valletta, de oude hoofdstad van Malta, waar de hoge huizen aan de smalle straten van prachtige erkers zijn voorzien. | ||
===Typen=== | |||
Bij monumenten kom je allerlei historische erkers en arkels tegen. De oudst bewaarde zijn gebouwd in classicistische stijl, waar ze zich lastig lieten integreren. Dat lukte al veel beter bij de Lodewijk XIV-, XV- en XVI-stijlen. De jongere voorbeelden zijn te herkennen aan de gedetailleerdheid in uitwerking van de verschillende neostijlen en de vroeg-twintigste-eeuwse stijlen zoals de Chaletstijl en Jugendstil. De Amsterdamse School laat de erkers in baksteen naadloos overvloeien in de strak uitgevoerde gevels. Een architect die de vrije hand kreeg bij een villa-ontwerp integreerde naast een erker vaak ook een serre, een balkon en een veranda. Allemaal geliefde elementen die je in verschillende combinaties en uitvoeringen tegenkomt. Er zijn twee hoofdtypen historische erkers: op de verdieping, de zogenoemde hangerkers, en op de begane grond, de staande erkers. De hangerkers staan het dichtst bij de ‘oervorm’, de arkels, vooral als ze een torenachtige bekroning hebben. Ze verschillen in bouwkundig opzicht sterk van de staande: de hangerkers hebben de constructie van een soort balkon, terwijl de staande erkers op een fundament rusten. Bouwhistorisch kunnen we nog onderscheid maken tussen erkers die samen met de woning zijn ontworpen en gebouwd, en erkers die later zijn toegevoegd met vaak een afwijkende vormgeving. | |||
====Hangerkers==== | ====Hangerkers==== | ||
Van het pand Scutterenboeck in Amsterdam, Singel 321, is bekend dat daar in 1553 twee erkers werden geplaatst. Het waren mogelijk de eerste voorbeelden in deze stad, maar ze zijn niet bewaard gebleven. Het enig overgebleven voorbeeld uit de zestiende eeuw is de erker aan het klooster in Ter Apel uit omstreeks 1554. Voorbeelden van zeventiende-eeuwse erkers zijn te vinden in sommige oude steden, zoals aan de Plompetorengracht 10 in Utrecht. Ook achttiende-eeuwse erkers zijn schaars. Een van de fraaiste en interessantste voorbeelden bevindt zich in Alkmaar bij het huis Moriaanshoofd. Deze uitzonderlijk rijke erker met een gecompliceerd ensemble van zinnebeeldige voorstellingen is kort na 1718 gebouwd in opdracht van Simon Schagen, destijds schepen van Alkmaar. De gevel met erker werd aangebracht bij de samenvoeging van twee laatmiddeleeuwse huizen. | Van het pand Scutterenboeck in Amsterdam, Singel 321, is bekend dat daar in 1553 twee erkers werden geplaatst. Het waren mogelijk de eerste voorbeelden in deze stad, maar ze zijn niet bewaard gebleven. Het enig overgebleven voorbeeld uit de zestiende eeuw is de erker aan het klooster in Ter Apel uit omstreeks 1554. Voorbeelden van zeventiende-eeuwse erkers zijn te vinden in sommige oude steden, zoals aan de Plompetorengracht 10 in Utrecht. Ook achttiende-eeuwse erkers zijn schaars. Een van de fraaiste en interessantste voorbeelden bevindt zich in Alkmaar bij het huis Moriaanshoofd. Deze uitzonderlijk rijke erker met een gecompliceerd ensemble van zinnebeeldige voorstellingen is kort na 1718 gebouwd in opdracht van Simon Schagen, destijds schepen van Alkmaar. De gevel met erker werd aangebracht bij de samenvoeging van twee laatmiddeleeuwse huizen. | ||
====Periode==== | ====Periode==== | ||
| Regel 25: | Regel 29: | ||
====Staande erkers==== | ====Staande erkers==== | ||
Een van de oudste bewaard gebleven voorbeelden is de erker van het achttiende-eeuwse pand Markt 18 in Maassluis. Deze is mede door het materiaalgebruik en de vormgeving mooi geïntegreerd in de voorgevel. Dat staande erkers niet alleen bij stenen gebouwen voorkomen, toont onder andere de houten dienstwoning met erker, Schattenberg 4, in Zwiggelte | Een van de oudste bewaard gebleven voorbeelden is de erker van het achttiende-eeuwse pand Markt 18 in Maassluis. Deze is mede door het materiaalgebruik en de vormgeving mooi geïntegreerd in de voorgevel. Dat staande erkers niet alleen bij stenen gebouwen voorkomen, toont onder andere de houten dienstwoning met erker, Schattenberg 4, in Zwiggelte. Het huis maakt nu deel uit van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. | ||
====Bijzondere combinaties==== | ====Bijzondere combinaties==== | ||
Erkers zijn prima te combineren met andere bouwkundige | Erkers zijn prima te combineren met andere bouwkundige elementen zoals portalen, open en overdekte balkons, een tweede erker en zelfs een dakerker. Als de architect een totaalontwerp heeft gemaakt, vormt de erker doorgaans een harmonieus geheel met de gevel van het huis. Is het huis bovendien in een bijzondere bouwstijl ontworpen, bijvoorbeeld in de neogotiek of art nouveau, dan vormt het vaak een waar pronkstuk. | ||
====Interieur==== | ====Interieur==== | ||
| Regel 39: | Regel 43: | ||
==Cultuurhistorisch belang== | ==Cultuurhistorisch belang== | ||
In feite toont elke erker een fase in de lange ontwikkeling van een middeleeuws bouwkundig element. Aanvankelijk bedoeld om bij vestingwerken en kastelen gevaar tijdig waar te nemen, werden ze later geliefde plekken om naar buiten te kijken. Ze bieden bewoners meer beleving in huis - ze slaan een brug tussen binnen en buiten. | In feite toont elke erker een fase in de lange ontwikkeling van een middeleeuws bouwkundig element. Aanvankelijk bedoeld om bij vestingwerken en kastelen gevaar tijdig waar te nemen, werden ze later geliefde plekken om naar buiten te kijken. Ze bieden bewoners meer beleving in huis - ze slaan een brug tussen binnen en buiten. | ||
===Verbonden met het gebouw=== | |||
Erkers zijn altijd verbonden met het gebouw waarvoor ze zijn bedacht, en maken zo deel uit van de monumentale waarde van het pand. Vaak gaat het om een enkele erker, maar bij ruimer opgezette gebouwen zie je vaak meerdere exemplaren, verspreid of gestapeld. Aan de gevels zijn erkers echte blikvangers; ze verlevendigen het straatbeeld. Er zitten ware pronkstukken tussen, fraai in de gevel geïntegreerd door de toegepaste materialen, vormgeving en kleur. | |||
| Regel 46: | Regel 53: | ||
====Blik verruimen==== | ====Blik verruimen==== | ||
In ons wisselvallige klimaat hebben we behoefte regelmatig even naar buiten te kijken om de lucht te controleren - zelfs al kan dat tegenwoordig met een app op de smartphone. Moet ik zo direct een paraplu meenemen of kan ik zonder? Een erker helpt dus om de blik naar buiten te verruimen en een gevoel van controle te hebben. Een bijkomend voordeel is dat een erker extra licht in de aangrenzende ruimte binnen laat. | In ons wisselvallige klimaat hebben we behoefte regelmatig even naar buiten te kijken om de lucht te controleren - zelfs al kan dat tegenwoordig met een app op de smartphone. Moet ik zo direct een paraplu meenemen of kan ik zonder? Een erker helpt dus om de blik naar buiten te verruimen en een gevoel van controle te hebben. Een bijkomend voordeel is dat een erker extra licht in de aangrenzende ruimte binnen laat. | ||
==Oriëntatie== | ==Oriëntatie== | ||
| Regel 62: | Regel 58: | ||
==Hoofdopzet== | ==Hoofdopzet== | ||
De meeste erkers zijn in de richting van het gevelvlak relatief breed en uit het gevelvlak vrij ondiep. Dat geldt zowel voor hangende als staande erkers. De basisplattegrond is rechthoekig, maar er zijn allerlei varianten zoals trapeziumvormige, driehoekige, ronde en rechthoekige met afgeronde hoeken. En dan zijn er nog de uitzonderlijke exemplaren met segmentvormige, halfronde, meerhoekige erkerplattegronden, veelal rijk uitgevoerd. In de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw waren trapeziumvormige erkers in zwang, soms fraai afgewerkt met koper. De wandopbouw van oude erkers is vaak | De meeste erkers zijn in de richting van het gevelvlak relatief breed en uit het gevelvlak vrij ondiep. Dat geldt zowel voor hangende als staande erkers. De basisplattegrond is rechthoekig, maar er zijn allerlei varianten zoals trapeziumvormige, driehoekige, ronde en rechthoekige met afgeronde hoeken. En dan zijn er nog de uitzonderlijke exemplaren met segmentvormige, halfronde, meerhoekige erkerplattegronden, veelal rijk uitgevoerd. In de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw waren trapeziumvormige erkers in zwang, soms fraai afgewerkt met koper. De wandopbouw van oude erkers is vaak dezelfde als die van serres, met een verticale vlakverdeling. Elke travee bestaat uit een borstwering, een hoog raam en een klein bovenraam. Een of meer beweegbare ramen zorgen voor ventilatie. Bij latere erkers is de travee-indeling vaak losgelaten. Kenmerkend voor alle erkers is dat ze geen deuren hebben. Daarmee verschillen zij wezenlijk van serres en uitbouwen. Wel is er net als in serres veel glas in verwerkt. | ||
==Materiaal== | ==Materiaal== | ||
Naast glas zijn de belangrijkste bouwmaterialen bij historische erkers natuursteen, baksteen, hout en ijzer - vaak in combinatie - en daarbij nog koper, lood en zink voor de afdichting en de dakbedekking. Leien en dakpannen komen vanwege de beperkte afmetingen van de uitbouwsels weinig voor. Bij de erkers van jongere monumenten hebben sommige architecten beton en ijzer als modern constructiemateriaal toegepast. | Naast glas zijn de belangrijkste bouwmaterialen bij historische erkers natuursteen, baksteen, hout en ijzer - vaak in combinatie - en daarbij nog koper, lood en zink voor de afdichting en de dakbedekking. Leien en dakpannen komen vanwege de beperkte afmetingen van de uitbouwsels weinig voor. Bij de erkers van jongere monumenten hebben sommige architecten beton en ijzer als modern constructiemateriaal toegepast. | ||
|Afbeelding (extern)=[[Bestand:202004 Witte gevel in Willem II-straat 47 in Tilburg.jpeg|400px|rechts|thumb|Gevel Willem II-straat 47 in Tilburg S. Technau 2006]] | |||
[[Bestand:202004 Winkels met erkers in Den Haag.jpeg|400px|rechts|thumb|Winkels met erkers aan het Noordeinde in Den Haag, 2016]] | |||
|Afbeelding (extern)=[[Bestand:202004 Witte gevel in Willem II-straat 47 in Tilburg.jpeg|400px|rechts|thumb|Gevel Willem II-straat 47 in Tilburg | |||
[[Bestand:202004 Winkels met erkers in Den Haag.jpeg|400px|rechts|thumb|Winkels met erkers aan het Noordeinde in Den Haag | |||
[[Bestand:202004 Standbeeld Willem van Oranje op paard voor Paleis Noordeinde.jpeg|400px|rechts|thumb|Paleis Noordeinde in Den Haag. L.M. Tangel 2003]] | [[Bestand:202004 Standbeeld Willem van Oranje op paard voor Paleis Noordeinde.jpeg|400px|rechts|thumb|Paleis Noordeinde in Den Haag. L.M. Tangel 2003]] | ||
[[Bestand:202004 Een kasteel in een groenlandschap.jpeg|400px|rechts|thumb|Het zestiende-eeuwse Kasteel Schaloen in Schin op Geul. L.M. Tangel 2004]] | [[Bestand:202004 Een kasteel in een groenlandschap.jpeg|400px|rechts|thumb|Het zestiende-eeuwse Kasteel Schaloen in Schin op Geul. L.M. Tangel 2004]] | ||
Versie van 17 jun 2020 08:49
Elementtype ontbreekt of is ongeldig.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 17 jun 2020 om 08:49.