Artikel bewerken: Graftekens van ijzer kunststeen en hout - schade en herstel

U hebt geen toestemming om deze pagina te bewerken, want:

U hebt geen rechten om de gevraagde handeling uit te voeren.

Elementtype	Artikel
Status *
Voorkeurslabel * Voorkeurslabel in Nederlandse taal (skos:prefLabel). Naamgeving bij voorkeur in kleine letters en enkelvoud.
Artikelsoort Geef hier aan welk type artikel wordt bedoeld.
Introductie Bevat de introductietekst van het kennisitem (op deze tekst vindt annotatie plaats)	Alle materiaal is aan verwering onderhevig. Zo ook graftekens gemaakt van ijzer, kunststeen en hout. De soorten verwering en het benodigde herstel of onderhoud verschillen per materiaalsoort.
Omschrijving Bevat de tekst van het kennisitem	==IJzeren graftekens en hekken== Onbeschermde ijzeren graftekens en hekwerken worden als gevolg van het klimaat permanent bedreigd door corrosie. Nauwkeurige inspectie van het ijzer - de vorm, de afmeting, de constructiewijze en de wijze waarop de aantasting plaatsvindt - maakt het mogelijk de soort ijzer nader te benoemen. Dat is belangrijk omdat elke ijzer- of staalsoort een specifieke instandhouding of reparatietechniek vraagt. Voor alle soorten is het daarentegen evident dat een beschermende laag op het ijzer een belangrijke voorwaarde is voor het behoud van het ijzeren grafteken of hekwerk. ===Smeedijzer=== Smeedijzer is wat de textuur betreft te herkennen aan het gesmede, gehamerde, niet vlakke en onregelmatige oppervlak. De afmetingen van stijlen en regels in hekwerken zijn vaak wat zwaarder dan bij stafijzer. Ornamenten kunnen zich van elkaar onderscheiden, afhankelijk van de wijze van smeden: vrij uit de hand gesmeed of via een vorm. Bij roestend smeedijzer wordt in een bepaald stadium zichtbaar dat het materiaal laagsgewijs uit elkaar wordt gedrukt. Het ijzer zwelt, het materiaal neemt in omvang toe. Als herstel moet plaatsvinden, is het vaak nodig alle onderdelen uit elkaar te nemen en deze te reinigen door stralen. Wanneer delen ontbreken, kunnen die opnieuw aangesmeed, geklonken of door middel van bouten bevestigd worden. De te hanteren verbindingstechniek wordt in feite door het bestaande werk gedicteerd. Lassen is in sommige gevallen ook mogelijk. Na het constructieve herstel behoren alle delen ontvet te worden en van een afwerksysteem (verzinken, meniën, verven) te worden voorzien. Door voorafgaand aan het herstel kleuronderzoek te (laten) doen, kan zorg gedragen worden voor een verantwoorde en historisch juiste kleurstelling van het herstelde grafteken. ===Gietijzer=== Gietijzer is wat textuur betreft te herkennen aan de egale giethuid en het licht korrelige oppervlak. Plastische vormen zijn kenmerkend voor gietijzer, maar ook de grote afmeting van bijvoorbeeld platen wijst duidelijk op gietijzer. De aanwezigheid van gietnaden kan ook helpen om de soort ijzer te bepalen. Bij balusters in een hekwerk is weer het repeterende effect van de serieproductie goed te zien. Gietijzer leent zich goed voor serieproductie. Roestend gietijzer laat een in alle richtingen gelijkmatige aantasting zien waarbij een dichtere corrosiestructuur waarneembaar is. Gietijzer is wel beter tegen roest bestand dan smeedijzer. Toch ontstaat schade aan gietijzeren grafmonumenten niet als gevolg van roest, maar als gevolg van de roestende ijzeren hulpconstructie die zich in het grafteken bevindt. Deze roestende hulpconstructie kan door de volumetoename het gietijzer onder zodanige spanning plaatsen dat het breekt. Ook in zo’n situatie zal het grafteken uiteen genomen moeten worden. De hulpconstructie kan nu worden hersteld. Het gebroken gietijzer kan met speciale laselektroden worden gelast. Het gietijzer moet echter wel worden voorverwarmd en langzaam worden afgekoeld. Na dat herstel behoort het geheel ontvet te worden en van een afwerking te worden voorzien. Op gietijzeren graftekens worden vaak historische en kleurige afwerkingen aangetroffen. Nadere analyse daarvan kan helpen bij het bepalen van de kleur(en) waarin het grafteken afgewerkt kan worden. ===Staaf- of stafijzer=== Onder staaf- of stafijzer worden lange, klein gedimensioneerde staven verstaan die aan vier zijden zijn gewalst. Tot stafijzer worden gerekend: vierkant-, zeskant-, achtkant-, rond-, en halfrondijzer. Het rechthoekige stripijzer behoort ook tot het stafijzer. Stafijzer is eigenlijk niet de juiste naam, staafstaal zou gelet op de productiewijze een betere naam zijn. Doordat het materiaal is gewalst, is de textuur strak en de vorm kantig. Van deze staalproducten is bij het maken van hekwerken in de negentiende en vroeg-twintigste eeuw op grote schaal gebruikgemaakt. Gietijzeren onderdelen maken vaak deel uit van het hek van stafijzer in de vorm van bekroningen op hoofd- en tussenbalusters en ook op hekspijlen van stafwerk. Staaf- of stafijzer kent een homogenere corrosiestructuur die meer vergelijkbaar is met gietijzer dan met smeedijzer. Van die drie soorten is staaf- of stafijzer echter wel het meest roestgevoelig. Bij herstel van hekwerken is het in tegenstelling tot smeedijzeren hekwerken niet altijd nodig het werk uiteen te nemen. Vaak kan volstaan worden met ontroesten en daarna conserverend behandelen. ==Gemetselde graftekens en terracotta== Gemetselde graftekens vertonen schadevormen die kenmerkend zijn voor baksteen. Vorstschade is de meest desastreuze schadevorm. Een bakstenen grafteken is dan ook zeer kwetsbaar. Bakstenen graftekens kunnen ook bekleed zijn met keramische tegels. Dit bouwmateriaal blijkt in veel gevallen de tand des tijds redelijk te doorstaan. Terracotta, dat veelal in ondersteunende of sierende zin is toegepast, is duurzaam. Het enige probleem is dat het soms als gevolg van externe druk- of trekspanning is gebroken. IJzeren bevestigingsmiddelen of ankertjes zijn daarvan meestal de oorzaak. Verwijderen van het ijzer en lijmen van het terracotta is dan een oplossing. Zelfs dat is meestal niet nodig: een staande naad kan soms gewoon met wat fijnkorrelige specie worden dichtgezet. Een kleurige afwerklaag kan vervolgens de naad aan het oog onttrekken. Wanneer het werk niet is geschilderd, kan de voegspecie op kleur worden gebracht. ==Gegoten kunststenen graftekens== Kunststenen graftekens zijn veelvuldig toegepast op begraafplaatsen. De meest eenvoudige bestaan uit cement of beton en hebben niet altijd een bewapening. Andere kunststenen graftekens hebben een gegoten kern en een oppervlakteafwerking. De kern is, vooral bij wat grotere objecten, gewapend met staaldraad of andere metalen objecten. Gewapende kunststenen bouwmaterialen zijn beter bestand tegen trekkrachten. De wapening kan echter bij onvoldoende dekking gaan roesten, wat leidt tot het uiteen drukken van de kunststeen. Een indicatie voor dat uiteen drukken zijn vaak de scheuren onderaan het grafmonument met meestal uitbloei van zouten. In dat geval kan herstel plaatsvinden zoals gebeurt bij betonconstructies, namelijk de roestende wapening vrij leggen, ontroesten, wapening conserveren en reparatiespecie opbrengen. In die nog natte specie kan de afwerklaag worden gestreken die meestal bestaat uit terrazzo. Het grootste probleem is het vinden van de juiste soort korrel en vooral de kleur. Het is daarom belangrijk om zo veel mogelijk gebruik te maken van het vrijkomende materiaal. Die korrels kunnen gemengd worden met nieuw materiaal. ==Hout== Houten graftekens zijn de meest kwetsbare graftekens. Deze graftekens vragen regulier onderhoud. Als dat achterwege blijft kunnen ze snel verrotten. Gedeeltelijk ingerotte graftekens kunnen behouden worden door ze aan te scherven met geconserveerd hout. Wanneer het grafteken geschilderd was, is schilderen natuurlijk een goede conserverende behandeling. Beschilderde houten grafmonumenten kunnen in principe zonder veel bezwaar vervangen worden door hout van dezelfde soort, waarna de schildering weer aangebracht kan worden. De overgang naar de grond blijft het meest kwetsbaar. Wanneer aanscherven niet mogelijk of wenselijk is, kunnen aan de achterzijde twee roestvaste staafjes bevestigd worden die de overgang naar de grond duurzamer maken. In heel uitzonderlijke gevallen kan het hout met kunsthars in vacuümmethode worden geïmpregneerd. Dat kan echter weer problemen oproepen wanneer het hout teerresten bevat die in een vacuümtank explosief kunnen werken. Een vooronderzoekje is altijd nodig. Ook uit deze problematiek blijkt dat standaardoplossingen bij conservering van historische graftekens niet bestaan. Elk object vergt een eigen benadering en aanpak. ==Brons, koper, zink, porselein, glas en email== ===Brons en koper=== Brons en koper zijn op graftekens vaak toegepast in de vorm van lantaarns, decoratieve bloembakken, vazen, letters of symbolen. Deze materialen worden gewoonlijk beschermd door een groen- of bruinkleurig oxidelaagje. Deze laag wordt ook wel patinalaag genoemd. Afhankelijk van de samenstelling van het patina kan het enige bescherming bieden. Een gifgroenkleurig patina kan een indicatie zijn voor een mogelijke aantasting van het brons of het koper. Soms wordt ook de tekening van het beeld, bijvoorbeeld van een buste, wat verstoord door deze aantasting. Het aanbrengen van enige retouches kan dan een verbetering van de tekening geven. Van brons en koper afkomende corrosieproducten kunnen samen met het hemelwater de omgeving verontreinigen. Die verontreiniging zorgt er ook voor dat alg op die plekken niet groeit. Om die reden werden houten of natuurstenen objecten wel afgedekt met een bronzen of koperen dakje. Op zich is tegen deze verontreiniging niet zo veel te doen. Opnieuw patineren van het brons of koper kan voor de korte termijn soms een oplossing zijn. Het aanbrengen van een waslaag kan enige bescherming bieden. Dit moet dan wel jaarlijks herhaald worden. ===Zink=== Op zink ontstaat een beschermend grijswit oxidelaagje. Nederland kent naast een tiental zinken grafmonumenten en talloze steekvaasjes vooral graftrommels die van zink zijn vervaardigd. De trommels en de daarin geplaatste kransen worden echter nogal eens gedragen door een ijzeren frame. Deze combinatie van metalen leidt tot oplossing van het zink. Door het zink van het ijzer te isoleren, kan deze aantasting voorkomen worden of op zijn minst worden vertraagd. Door kunststof tussen het zink en ijzer te plaatsen of roestvast staaldraad te gebruiken, kan de contactcorrosie niet plaatsvinden. Het ijzer schilderen en regelmatig onderhouden is natuurlijk het eerste uitgangspunt, maar vaak is het ijzer niet zichtbaar, zeker niet bij de trommel. Het monteren van een nieuwe, geschilderde binnentrommel kan ook het verval vertragen. Het verweerde karakter van het oude zink blijft dan aan de buitenzijde zichtbaar. De aanwezigheid van ventilatiegaatjes in de trommel is zeer belangrijk om condensvorming te beperken; door condens wordt het zink aangetast. De gaatjes moeten het condenswater kunnen afvoeren; ze moeten dan wel op het laagste punt aangebracht zijn. Optimale ventilatie ontstaat wanneer ook op het hoogste punt in de graftrommel ventilatiegaatjes aanwezig zijn. Het deksel van glas is soms gebroken. Glas kan worden gelijmd of vervangen door gelijksoortig glas. De kransen in de trommel bevatten vaak zinken bladeren en bloemen van steengoed. Herstel van een kapotte krans is een werk voor specialisten, zeker als het om een kralenkrans gaat. ===Porselein, glas en email=== Zwartglazen tekstborden (ook wel marbriet genoemd) die soms voorzien zijn van een vergulde belettering, emailportretten en porseleinen onderdelen op en aan graftekens kunnen zeer lang mee gaan. De meeste schade ontstaat doordat de bevestigingsmiddelen gaan roesten. Ze zetten daarbij uit waardoor het glas of porselein breekt en het email afspringt. Vaak vallen de zware glazen platen van het grafteken waarbij ze breken. Deze schade kan voorkomen worden wanneer roestende bevestigingsmiddelen tijdig door roestvaste worden vervangen. Glas en porselein kan worden gelijmd, email kan bijgetipt worden met emailverf of tweecomponenten email dat in kwaliteit het echte email evenaart. Dit is werk voor specialisten. Om porseleinen crucifixen en engeltjes minder kwetsbaar te maken, zijn de holle delen soms gevuld met specie. Als deze vulling nat wordt, kan zij in de winter bevriezen waardoor uitzetting en vervolgens breuk ontstaat. Ook in porseleinen onderdelen behoren daarom kleine afvoergaatjes voor water aanwezig te zijn. ==Nuttige adressen== [https://www.dodenakkers.nl/ Stichting Dodenakkers.nl] Funerair Erfgoed. Nederlandlaan 49, 3402 AP IJsselstein tel. 06 - 40 41 28 04 [https://www.stichtinggraftrommel.nl/ Nederlandse Stichting tot behoud van de Graftrommel]. Secretariaat: Bergveenweg 1, 9341 TE Veenhuizen tel. 06 - 13 79 99 74 ==Aanbevolen literatuur== * Atema, Y. en L. Bok, Begraafplaatsen als cultuurbezit, RDMZ/Terebinth/LOB, Sdu Uitgevers, Den Haag 2003 * Spiegel Historiael, XVI nr. 11, november 1981, 589-599, ‘Gietijzeren graftekens in Nederland’, drs. M.L. Stokroos * Restauratievademecum RDMZ, Zeist/Sdu Uitgevers, Den Haag, IJzer 01, afl. 1, drs. ing. D.J. de Vries en IJzerconstructie 01, afl. 31, M.W.J. van Rooden en ir. P.K. van der Schuit * Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg Amsterdam, ‘Gietijzer in Nederland’, ‘Terra cotta in Nederland’, ‘Koper in Nederland’ en ‘Zink in Nederland’, drs. M.L. Stokroos * Stichting Teleac, Utrecht, 1994, ‘Begraven & Begraafplaatsen, monumenten van ons bestaan’
Afbeelding uploaden Uploaden van een afbeelding.	Bestand uploaden
Stappen om een afbeelding te plaatsen:	upload een afbeelding via "Bestand uploaden" hierboven ⇑ Let op: verklein je foto tot max 2000px breed (liggend), 1600px hoog (staand) en max 1MB! kopieer de Afbeelding code en plak die in Afbeelding plaatsen hieronder ⇓ pas de code aan: BESTANDSNAAM, BIJSCHRIFT en BESCHRIJVING' ' (Alt-tekst) Herhaal dit voor elke afbeelding. [[Bestand: BESTANDSNAAM\|400px\|rechts\|thumb\|BIJSCHRIFT\|alt=BESCHRIJVING]]
Afbeelding plaatsen Een link (URL) naar één of meer afbeelding of een interne link met afbeeldingcodering	[[Bestand:12 smeedijzeren hekwerk.JPG\|400px\|rechts\|thumb\|Smeedijzeren hekwerk met geëmailleerde tekstplaten\|alt=Smeedijzeren hekwerk met geëmailleerde tekstplaten.]] [[Bestand:13 constructie gietijzeren grafmonument.jpg\|400px\|rechts\|thumb\|Opbouw en constructie van een gietijzeren grafmonument te Noorddijk (tekening architectenbureau O.V.T. te Groningen, Peter Zomerdijk) \|alt=Een bouwtekening van een grafmonument.]] [[Bestand:14 Detail gietijzeren rand.JPG\|400px\|rechts\|thumb\|Detail van gietijzeren rand die door corrosie van de ijzeren binnenconstructie uiteen gedrukt is\|alt=Detail van gietijzeren rand die door corrosie van de ijzeren binnenconstructie uiteen gedrukt is.]] [[Bestand:15 beschadigd betegeld grafteken.JPG \|400px\|rechts\|thumb\|Beschadigd, betegeld grafteken met in scherven uiteengevallen glazen tekstplaat \|alt=Beschadigd, betegeld grafteken met in scherven uiteengevallen glazen tekstplaat ]] [[Bestand:16 grafteken met bronzen plaquette.JPG\|400px\|rechts\|thumb\|Grafteken met bronzen plaquette. Afstromende corrosieproducten en vervuiling veroorzaken verkleuring van de natuursteen\|alt=Een grafteken met een bronzen plaquette op een natuurstenen grafsteen die groen verkleurd is.]] [[Bestand:17 gebroken porseleinen christuskopje.JPG\|400px\|rechts\|thumb\|Gebroken porseleinen christuskopje door uitzettende vulling erachter \|alt=Een gebarsten, porseleinen gezicht van Christus op een grafsteen.]] [[Bestand:18 ingangshek begraafplaats.JPG\|400px\|rechts\|thumb\|Ingangshek tot een begraafplaats; hekvleugels met steunwielen op de uiteinden. Een hulpconstructie in de vorm van extra koppelregels en schoren is niet nodig als de steunwielen in contact blijven met de rolbanen in de bestrating erachter. Een voorwaarde voor goed functioneren is een goede en vorstvrij aangelegde fundering van deze rolbanen. Bij herstel is het bovendien belangrijk rekening te houden met de wieldruk van het huidige verkeer. \|alt=Een gietijzeren hek met aan weerszijden twee stenen pilaren waarop geschreven staat dat het om de begraafplaats Soestbergen gaat.]] [[Bestand:19 houten grafmonument met zink.JPG\|400px\|rechts\|thumb\|Houten grafmonument omkleed met zink\|alt=Houten grafmonument omkleed met zink.]] [[Bestand:11 Zinken graftrommel.JPG\|400px\|rechts\|thumb\|Zinken graftrommel zonder glas in staat van verwaarlozing\|alt=Zinken graftrommel zonder glas in staat van verwaarlozing.]]
Bron Een verwante bron waarvan beschreven bron is afgeleid.	Bestand:Gids-techniek-19-historische-graftekens-2e-druk-2003.pdf
Gerelateerde artikelen
Lid van thema's
Trefwoorden Trefwoord uit de RCE thesaurus
Specialisten

Kleine bewerking

Annuleren