Graftekens van natuursteen - schade en herstel: verschil tussen versies

Geen bewerkingssamenvatting
k (Tekst vervangen - "kennisitems" door "artikelen")
(3 tussenliggende versies door 2 gebruikers niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
{{#element:
{{#element:
|Paginanaam=Graftekens van natuursteen - instandhouding
|Paginanaam=Graftekens van natuursteen - instandhouding
|Elementtype=Kennisitem
|Elementtype=Artikel
|Voorkeurslabel=Graftekens van natuursteen - schade en herstel
|Voorkeurslabel=Graftekens van natuursteen - schade en herstel
|Kennisitemtype=Onderhoud
|Artikelsoort=Behoud en beheer
|Introductie=Alle materiaal is aan verwering onderhevig, ook natuurstenen graftekens. Onder verwering wordt de aantasting door weersinvloeden verstaan. Chemische en fysische aspecten spelen daarbij een belangrijke rol. Deze zijn vaak te herleiden tot de invloed van warmte (zon), koude (vorst), water (neerslag) en luchtstromingen (wind). Bovendien kunnen deze invloeden elkaar versterken. De kwaliteit van het milieu speelt eveneens een rol van betekenis bij de verwering, en kan naast mechanische en biologische schadeprocessen zowel gelijktijdig als afzonderlijk plaatsvinden.
|Introductie=Alle materiaal is aan verwering onderhevig, ook natuurstenen graftekens. Onder verwering wordt de aantasting door weersinvloeden verstaan. Chemische en fysische aspecten spelen daarbij een belangrijke rol. Deze zijn vaak te herleiden tot de invloed van warmte (zon), koude (vorst), water (neerslag) en luchtstromingen (wind). Bovendien kunnen deze invloeden elkaar versterken. De kwaliteit van het milieu speelt eveneens een rol van betekenis bij de verwering, en kan naast mechanische en biologische schadeprocessen zowel gelijktijdig als afzonderlijk plaatsvinden.
|Omschrijving=Zon kan materiaal opwarmen, waardoor het uitzet. Indringend water kan bevriezen. Voortdurende luchtstroming kan materiaal eroderen. Een hoge zuurgraad kan kalksteen aantasten. Korstmossen kunnen door zuurafscheiding kalkgesteenten, zoals hardsteen en marmer, licht aantasten. Roestende ijzeren doken kunnen een steen doen scheuren en een dekplaat op een graf kan breken door het instorten van het graf of door het opdrukken door boomwortels. De snelheid van verweren, de kwaliteit van het milieu, biologische effecten en mechanische krachten, al dan niet in onderlinge samenhang, zijn in relatie met de kwaliteit van het toegepaste materiaal bepalend voor de duur van het bestaan van het grafteken. De natuurlijke verwering van natuurstenen graftekens is niet te voorkomen. Chemische en fysische invloeden zijn niet uit te sluiten.
|Omschrijving=Zon kan materiaal opwarmen, waardoor het uitzet. Indringend water kan bevriezen. Voortdurende luchtstroming kan materiaal eroderen. Een hoge zuurgraad kan kalksteen aantasten. Korstmossen kunnen door zuurafscheiding kalkgesteenten, zoals hardsteen en marmer, licht aantasten. Roestende ijzeren doken kunnen een steen doen scheuren en een dekplaat op een graf kan breken door het instorten van het graf of door het opdrukken door boomwortels. De snelheid van verweren, de kwaliteit van het milieu, biologische effecten en mechanische krachten, al dan niet in onderlinge samenhang, zijn in relatie met de kwaliteit van het toegepaste materiaal bepalend voor de duur van het bestaan van het grafteken. De natuurlijke verwering van natuurstenen graftekens is niet te voorkomen. Chemische en fysische invloeden zijn niet uit te sluiten.
Regel 11: Regel 11:
==Soorten schade==
==Soorten schade==
===Schade door struiken en bomen===
===Schade door struiken en bomen===
Algen, korstmossen en mossen kunnen direct en indirect schade veroorzaken aan steenachtige ondergronden. De oorzaken en achtergronden daarvan staan beschreven in de kennisitems over Algen, korstmossen en mossen op monumenten. Het volume van bomen en in mindere mate struiken neemt met de tijd toe. Wanneer deze te dicht bij een grafteken staan, kan dat leiden tot schade. Niet alleen de stam van een boom kan een grafteken raken en op den duur wegdrukken, maar vooral de wortels kunnen door hun volumetoename complete graftekens inclusief fundering oplichten. Scheefstand is dan het gevolg. Ook kan deze eenzijdig op fundering en steen werkende kracht leiden tot breuk. Het betreft hier niet zozeer bomen en struiken die opgenomen zijn in het oorspronkelijke ontwerp van de begraafplaats, maar voornamelijk bomen die als zaailing spontaan zijn opgeschoten. Het plegen van tuinonderhoud is een belangrijke bijdrage aan het instandhouden van een begraafplaats.  
Algen, korstmossen en mossen kunnen direct en indirect schade veroorzaken aan steenachtige ondergronden. De oorzaken en achtergronden daarvan staan beschreven in de artikelen over Algen, korstmossen en mossen op monumenten. Het volume van bomen en in mindere mate struiken neemt met de tijd toe. Wanneer deze te dicht bij een grafteken staan, kan dat leiden tot schade. Niet alleen de stam van een boom kan een grafteken raken en op den duur wegdrukken, maar vooral de wortels kunnen door hun volumetoename complete graftekens inclusief fundering oplichten. Scheefstand is dan het gevolg. Ook kan deze eenzijdig op fundering en steen werkende kracht leiden tot breuk. Het betreft hier niet zozeer bomen en struiken die opgenomen zijn in het oorspronkelijke ontwerp van de begraafplaats, maar voornamelijk bomen die als zaailing spontaan zijn opgeschoten. Het plegen van tuinonderhoud is een belangrijke bijdrage aan het instandhouden van een begraafplaats.  


===Schade door roestend ijzer===
===Schade door roestend ijzer===

Versie van 22 feb 2021 10:10

Introductie

Alle materiaal is aan verwering onderhevig, ook natuurstenen graftekens. Onder verwering wordt de aantasting door weersinvloeden verstaan. Chemische en fysische aspecten spelen daarbij een belangrijke rol. Deze zijn vaak te herleiden tot de invloed van warmte (zon), koude (vorst), water (neerslag) en luchtstromingen (wind). Bovendien kunnen deze invloeden elkaar versterken. De kwaliteit van het milieu speelt eveneens een rol van betekenis bij de verwering, en kan naast mechanische en biologische schadeprocessen zowel gelijktijdig als afzonderlijk plaatsvinden.

Een boom die naast een grafmonument groeit zorgt ervoor dat het monument gebroken is.
Gevaar voor breuk dreigt. Een gewapend betonnen roef, vrij van de wortels, zou breuk kunnen voorkomen.
Een stukje lood ligt onder een stenen grafzerk.
Loodstukje om zerk te stabiliseren
Een grafsteen ligt in stukken op een begraafplaats.
Een karakteristiek voorbeeld van vergaande steekvorming
Een roestige dook steekt uit het onderste deel van een grafsteen.
Deze dook veroorzaakte schade, waardoor het bovenste deel van het grafmonument is omgevallen.
Een hek rondom een grafzerk is ietwat roestig.
Begin van roestvorming onderaan het hek. Ingrijpen kan vervolgschade voorkomen.
Koperen krammen zorgen ervoor dat een witte grafsteen blauwgroene vlekken heeft.
Krammen van brons of koper voorkomen uitzettingsschade.
Een staand grafteken heeft een scheur en wordt bijeengehouden met krammen.
De roestende dook verraadt zich door schilfer en scheur. Ingrijpen kan vervolgschade voorkomen en wel door: doken doorzagen, uitboren, nieuwe roestvast stalen doken plaatsen in dekstuk, scherf lijmen, steek insluiten met kram en dekstuk met doken plaatsen en eventueel afvoegen.
Een stuk steen is losgekomen van een tekstplaat.
Voorbeeld van onzorgvuldig herstel van een marmeren tekstplaat.
Liggende graftekens waarvan sommige met ijzeren hekwerk.
Liggende graftekens waarvan sommige met ijzeren hekwerk.
Grafkelder waarvan de dekstenen hersteld zijn via geboorde gaten aan de zijkant.
Grafkelder waarvan de dekstenen hersteld zijn via geboorde gaten aan de zijkant. Er is zelfs een nieuw stuk ingezet.

Zon kan materiaal opwarmen, waardoor het uitzet. Indringend water kan bevriezen. Voortdurende luchtstroming kan materiaal eroderen. Een hoge zuurgraad kan kalksteen aantasten. Korstmossen kunnen door zuurafscheiding kalkgesteenten, zoals hardsteen en marmer, licht aantasten. Roestende ijzeren doken kunnen een steen doen scheuren en een dekplaat op een graf kan breken door het instorten van het graf of door het opdrukken door boomwortels. De snelheid van verweren, de kwaliteit van het milieu, biologische effecten en mechanische krachten, al dan niet in onderlinge samenhang, zijn in relatie met de kwaliteit van het toegepaste materiaal bepalend voor de duur van het bestaan van het grafteken. De natuurlijke verwering van natuurstenen graftekens is niet te voorkomen. Chemische en fysische invloeden zijn niet uit te sluiten.

Eén vorm van verwering verdient hier bijzondere aandacht, aangezien het bij natuurstenen graftekens vaak voorkomt. Veel graftekens zijn namelijk gemaakt van hardsteen. Deze harde kalksteen heeft, samen met de aanverwante Naamse steen, de eigenaardige gewoonte om na ongeveer 150 jaar (soms ook pas veel later) spontaan te scheuren. De steen deelt zich op in stukken door middel van kaarsrechte scheuren in de steen, zogenoemde ‘steken’. Deze steken beginnen vaak als kleine scheuren vanuit de rand van de steen, en delen na verloop van tijd de steen op. Ook is vaak te zien dat er parallelle steken door de steen lopen of dat juist haaks daarop ook steken ontstaan.

Soorten schade

Schade door struiken en bomen

Algen, korstmossen en mossen kunnen direct en indirect schade veroorzaken aan steenachtige ondergronden. De oorzaken en achtergronden daarvan staan beschreven in de artikelen over Algen, korstmossen en mossen op monumenten. Het volume van bomen en in mindere mate struiken neemt met de tijd toe. Wanneer deze te dicht bij een grafteken staan, kan dat leiden tot schade. Niet alleen de stam van een boom kan een grafteken raken en op den duur wegdrukken, maar vooral de wortels kunnen door hun volumetoename complete graftekens inclusief fundering oplichten. Scheefstand is dan het gevolg. Ook kan deze eenzijdig op fundering en steen werkende kracht leiden tot breuk. Het betreft hier niet zozeer bomen en struiken die opgenomen zijn in het oorspronkelijke ontwerp van de begraafplaats, maar voornamelijk bomen die als zaailing spontaan zijn opgeschoten. Het plegen van tuinonderhoud is een belangrijke bijdrage aan het instandhouden van een begraafplaats.

Schade door roestend ijzer

Vooral bij samengestelde graftekens, grafkelders en mausolea zijn ijzeren doken toegepast om de delen met elkaar te verbinden. IJzer is zeer gevoelig voor roest, waardoor het ongeveer zevenmaal zijn oorspronkelijke volume kan innemen. De gevolgen van dat proces zijn aan menig natuurstenen grafteken af te lezen. Er breekt een stuk van de steen af, of de steen scheurt in zijn geheel doormidden. Dat graftekens ook vroeger werden onderhouden is te zien aan de aanwezigheid van metalen krammen, waarmee gebroken delen aan elkaar werden gehecht. Ook werden ijzeren knelbanden om de gescheurde zerken gelegd. Deze knelbanden veroorzaken vervolgens weer schade doordat ze niet onderhouden worden en gaan roesten. Zie hiervoor ons kennisitem Instandhouding van smeedijzer in het exterieur.

Schade door scheefstand als gevolg van de instortende kist

Veel graftekens krijgen na enige tijd te maken met het instorten van de grafkist. Hierdoor verplaatst zich grond naar de ruimte die door de kist werd ingenomen. Wanneer grondverplaatsing binnen de stabiele roef plaatsvindt, hoeft dat geen gevolg te hebben voor het grafteken. Wanneer echter de grondverplaatsing zich tot onder de roef uitstrekt, ontstaat er bijna altijd scheefstand. Scheefstand kan, zoals hiervoor is geschetst, leiden tot breuk in zowel de fundering als in de opbouw. Vooral hardstenen graftekens die al gescheurd zijn kunnen dan breken. Ook wordt door scheefstand de druk soms niet meer gelijk over het oppervlak van de steen verdeeld, wat breuken in de steen veroorzaakt. Samengestelde graftekens die het gehele graf bedekken zijn hiervoor het gevoeligst. Ook materiaal rondom roestende doken wordt niet gelijkmatig belast op druk of zelfs belast op trek, waardoor de steen breekt.

Schade door vandalisme

Ook begraafplaatsen en kerkhoven ontkomen helaas niet aan vandalisme. Het omgooien van stèles, het vernielen van versieringen op graven, maar ook het aanbrengen van tekens en leuzen veroorzaken niet alleen veel leed, maar leiden ook tot ernstige schade.

Voorkomen en repareren van schade

Ook al zijn er op oude begraafplaatsen veel schadegevallen te constateren, toch is het mogelijk om verder verval te voorkomen of te vertragen. Het is uitermate belangrijk regelmatig inspecties uit te (laten) voeren. Deze inspecties zijn niet alleen gericht op het behoud van de graftekens, maar dienen ook om te voorkomen dat schade aan graftekens gevaar oplevert voor derden. Alleen inspecties kunnen tijdig schade aan het licht brengen. Door regelmatig onderhoud en reparaties uit te voeren, kan een gehele begraafplaats in goede staat blijven. Enige mate van verval is karakteristiek voor menig monument. In het beheer van de begraafplaats speelt dit aspect zeker een rol. Volledige rechtstand van een grafteken behoeft niet altijd te worden bereikt. Totale reiniging van graftekens, of het overschilderen van zwarte belettering van alle graftekens ineens is in veel gevallen een ongewenste ingreep die het karakter van een begraafplaats of grafveld negatief beïnvloedt. Mocht het nodig zijn graftekens te reinigen, raadpleeg dan het kennisitem Het reinigen van gevels.

Inventarisatie

Wordt conservering of herstel van meerdere graftekens op de begraafplaats in overweging genomen, dan is het belangrijk eerst een oriënterende verkenning uit te (laten) voeren. Het uitvoeren van een inventarisatie is een tweede stap. Zonder goede kennis en doordachte criteria is zo’n inventarisatie voor vrijwilligers bijna niet te doen. Vaak heerst een te lokale en beperkte blik om de inventarisatie goed uit te voeren. Het is beter om onder deskundige leiding van specialisten een inventarisatie uit te voeren of om hen deze inventarisatie te laten uitvoeren. Voor de derde stap, een daadwerkelijke conservering of restauratie, is het (laten) maken van een bestek en een begroting van belang. Samenwerking met de rechthebbenden en specialisten is hierbij eveneens van groot belang. Vaak kan er tegelijkertijd gekeken worden naar mogelijkheden voor de wijze van toekomstig gebruik van de grafruimte. Wanneer betrokken partijen instemmen met de wijze van aanpak en de financiën rond zijn, kan er aanbesteed worden. Dat daarbij ervaren ambachtslieden uitgenodigd worden, spreekt voor zich. Alleen specialisten zijn in staat met dit bijzondere culturele erfgoed om te gaan. Het grote gewicht van veel graftekens en de gevoeligheid voor breuk door de (soms verborgen) aanwezigheid van steken maken het inschakelen van specialisten nog meer noodzakelijk.

Voorkomen en repareren van schade door steek

Van oudsher wist men goed om te gaan met het bijzondere verweringsverschijnsel van steken in hardstenen graftekens. Om de door steken opgedeelde steen werd bijvoorbeeld een ijzeren knelband aangebracht. Deze methode is nog steeds bruikbaar, zij het dat brons of (zwart geverfd) roestvast staal nu de voorkeur heeft. Zowel staande, liggende als samengestelde graftekens kunnen zo in stand blijven.

Gewapende betonplaat

Het aanbrengen van een gewapende betonplaat ter ondersteuning is een goede vorm van preventie en beheer als een eerste steek zich aandient in een liggend grafteken dat onvoldoende ondersteund is. Een combinatie van maatregelen is eveneens mogelijk. Bij scheefstaande, hardstenen graftekens met een steek is soms het rechtzetten alleen voldoende. Door de scheefstand wordt namelijk meer gewicht dan nodig is op de steek uitgeoefend. Bij het rechtzetten is het niet van belang dat de steen exact waterpas komt te staan, of strak in het gelid met andere graftekens.

IJzeren krammen

Gebroken natuurstenen graftekens werden ook wel aan elkaar gehecht met ijzeren krammen. Vandaag de dag wordt het ijzer vervangen door brons of roestvast staal, en maakt men geen gebruik meer van krammen maar van pennen of strips. Pennen worden vaak met lijm in geboorde gaten aangebracht. Deze gaten worden min of meer haaks op de scheur of steek in de steen geboord. Soms worden meerdere gaten geboord en van pennen voorzien. Het is dan handig om de gaten niet zuiver parallel te boren; door de verschillende richtingen werken de pennen als een schaar die de steen nog beter bijeenhoudt. Het boorgat wordt gevuld met een bijpassende mortel, zodat er nauwelijks iets van te zien is. Ook door metalen strips te verlijmen in gezaagde sleuven, haaks door de breuk of steek, kan een steen worden hersteld. Deze ingreep is lastiger weg te werken met een mortel en wordt vaak alleen aan achter- of onderkanten van stenen gebruikt.

Lijmen of opvullen

Met het toepassen van knelbanden, pennen of strips worden ook de stukken steen soms eerst verlijmd. Na het verlijmen worden de scheuren verder opgevuld met een passend materiaal, zoals een mortel. Een kalkarme cement kan juist bijdragen aan versnelling van het schadebeeld.

Voorkomen en repareren van schade door struiken en bomen

Het plegen van onderhoud aan struiken en bomen bij graftekens is evident, aangezien deze in volume toenemende beplanting anders voor behoorlijke schade kan zorgen. Het is belangrijk zaailingen tijdig te verwijderen en beplanting op of nabij graftekens in toom te houden. Wanneer een tot de aanleg behorende boom aanleiding tot schade geeft, kan in bepaalde gevallen het grafteken hoger geplaatst worden, vrij van de wortels, waardoor zowel boom als teken behouden blijven. Inschakeling van rechthebbende, eigenaar van de begraafplaats en deskundigen op het gebied van natuursteen is in zo’n geval waarschijnlijk wel nodig.

Voorkomen van schade door scheefstand als gevolg van de instortende kist

De schade die aan een grafmonument kan ontstaan na het inzakken van een kist kan soms voorkomen worden door bij een bijzetting in een bestaand graf aandacht te schenken aan de technische staat van een eventueel aanwezige roef en fundering. Als de gemetselde roef uit elkaar is gevallen, kan deze weer opgemetseld worden. In sommige gevallen kan de roef vervangen worden in gewapend beton, voor zover dit het beeld niet aantast. Soms kan scheefstand van een stèle verbeterd worden door het in een betonnen keepstuk te plaatsen. De mogelijkheid tot verzakken of scheefstand neemt dan af. De bovenkant van het betonnen keepstuk kan iets onder het maaiveld worden geplaatst. Ook is een vorstvrije aanleg te overwegen.

Signalering van schade door roestend ijzer

Regelmatig inspecteren en conserveren van zichtbare ijzerwerken is de beste vorm van preventie van schade aan graftekens. Dat geldt voor alle ijzeren onderdelen aan het grafteken, van hekwerk tot ketting en van knelband tot kram. Soms is ijzer gebruikt om onderdelen te verbinden zonder dat dat zichtbaar is. Bij ijzeren doken als verbindingsmiddel tussen de natuurstenen onderdelen van het grafteken wordt de schade vaak pas zichtbaar als het te laat is. Kleine, dunne scheuren in de natuursteen verraden soms de aanwezigheid van roestende doken. De schade kan dan nog beperkt worden door onmiddellijk maatregelen te nemen. Andere, zich nog niet manifesterende roestende doken zijn op te sporen met behulp van een metaaldetector. Om roestende doken te verwijderen is het vaak noodzakelijk om het monument te demonteren. Nog niet altijd is de steen gescheurd door het roesten van de doken. In dat geval kunnen ze via het voegvlak met een metaalzaag doorgezaagd worden, waardoor de delen los van elkaar komen. Met behulp van een holle boor (geen klopboor) worden de doken vervolgens uitgeboord.

Herstel van gebroken stenen

De aanwezigheid van breuken behoeft nog geen reden te zijn een grafmonument als verloren te beschouwen. Breuken in natuursteen kunnen worden verbonden met lijm en met verankeringen. Het lijmen van natuurstenen graftekens vergt een speciale kennis, vaardigheid en techniek. Lijmen kan niet onder alle weersomstandigheden plaatsvinden. Vooral temperatuur speelt een rol en dit verschilt ook weer per lijmsoort. Een verkeerde lijm of een verkeerd gebruikte lijm kan bij druipen niet of nauwelijks worden verwijderd. Ook zijn er lijmsoorten die bij uitharding krimpen. De te gebruiken soort lijm moet op de steensoort worden afgestemd. De steen moet na verlijming weer volkomen één vlak zijn.

Gebroken natuurstenen onderdelen kunnen behalve gelijmd ook worden verbonden door middel van metalen strips of pennen, meestal van RVS. Deze pennen worden met lijm aangebracht in geboorde gaten. Dat kunnen gaten zijn die geboord worden in het breukvlak, waardoor de pen na het samenvoegen van de delen uiteindelijk niet meer te zien is, of door gaten te boren vanuit de zijkant van het natuurstenen onderdeel, door het breukvlak heen. Bij de eerste methode kan het boorgat in het onderste deel van de zerk of steen iets ruimer zijn. Op die wijze ontstaat de soms gewenste speling die kan leiden tot een volkomen vlak verlijmde steen. Het is daarbij handig om de gebroken steen zo te plaatsen dat de te verbinden onderdelen door hun gewicht in elkaar zakken en in de juiste positie komen, waardoor de naad tussen de gebroken delen minimaal is. Een gebroken zerk kan men dus best op een schuin vlak plaatsen bij dit soort werkzaamheden.

Lijmen: verschillende methoden

De methode van lijmen van gebroken natuurstenen graftekens behoort afgestemd te worden op het type grafteken. Zware, liggende zerken vergen een andere benadering dan lichte en staande stenen. Indien een scheur in een zerk geen verdere gevolgen heeft voor de integriteit of het aangezicht, is het te overwegen de steen op een betonplaat te plaatsen zonder verdere ingrepen. De betonplaat dient dan wel iets kleiner te zijn dan de zerk zelf, zodat deze uit het gezicht blijft. Indien breuk al heeft geleid tot meerdere losse stukken en de onderzijde van een zware zerk vlak is, kan de steen liggend worden verlijmd. Daarbij worden eerst de breukvlakken gereinigd en wordt de lijm gedoseerd aangebracht, zodanig dat deze niet buiten het vlak komt. Tussen de te lijmen delen kunnen eventueel roestvast stalen doken aangebracht worden als verankering. Bij een stèle dient aan beide zijden van de steen ruimte over te blijven voor het aanbrengen van een op kleur gebrachte voeg. Voor borging kan na het voegen een bronzen of roestvast stalen, zwart geverfde knelband worden aangebracht. Per situatie wordt een keuze gemaakt. Is de steen aan de onderzijde niet vlak, dan wordt de steen verticaal verlijmd. Niet elke steen kan echter zomaar worden opgetild. Onzichtbare steken kunnen namelijk voor verrassingen zorgen. De steen kan immers uit elkaar vallen. Is optillen wel mogelijk, dan wordt de steen zodanig in een frame geplaatst dat de vlakke zijde wordt gezekerd. Het voordeel van deze methode is dat het gewicht van de steen de breuk goed zal aandrukken. Het aanbrengen van doken is ook hier op zijn plaats, evenals het aanbrengen van een knelband na verlijming. De keuze hangt onder meer af van het gewicht van de steen. Doken hoeven niet aangebracht te worden bij dunnere platen, zoals de tekstplaten op een groter samengesteld monument.

Stenen die veel steken bevatten, worden met behulp van balkhout en klemmen gezekerd, opgetild en getransporteerd. Het lijmen van breuken in onderdelen van samengestelde graftekens en onderdelen van grafkelders vindt op eenzelfde wijze plaats als hiervoor is aangegeven.

Elke situatie vergt een eigen aanpak, waarbij de inventiviteit en deskundigheid van de vakman een belangrijke rol spelen.

Reinigen van graftekens

Pogingen tot herstel van natuurstenen graftekens, hoe goed bedoeld ook, leiden vaak tot nog meer schade. Het herstellen van graftekens is werk voor specialisten. Dat geldt ook voor het verwijderen van leuzen en tekens. Meer schade kan voorkomen worden door meer tijd te nemen voor het inwinnen van informatie bij deskundigen, die in staat zijn de toegebrachte schade op doeltreffende wijze te beoordelen en te herstellen.

Literatuur

  • Aptroot, André en Kok van Herk, Algen, korstmossen en mossen op monumenten, Info Restauratie en beheer 16, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1999, te bestellen via info@cultureelerfgoed.nl
  • Attema, Y. en L. Bok (red.), Begraafplaatsen als cultuurbezit, Den Haag 2003
  • Bok, Leon, Verantwoord omgaan met funerair erfgoed, Een methode, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 2003
  • Hofmeijer-van Ham, Marja, e.a., Instandhouding van historische graftekens van ijzer, kunststeen en hout, Info Restauratie en beheer 19, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 2000, te bestellen via info@cultureelerfgoed.nl
  • Bok, Leon en René ten Dam, Canon van het Nederlands funerair erfgoed, IJsselstein 2020
Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 22 feb 2021 om 10:10.