Protestantse of hervormde begraafplaatsen in Nederland
Introductie
Volgens de Wet op de lijkbezorging kent Nederland twee typen begraafplaatsen: gemeentelijke en bijzondere. Dat zegt maar heel weinig over hoe die begraafplaatsen eruit zien. Met een verwijzing naar gezindte, eigendom of status wordt al meer duidelijk. Zo zijn er bijvoorbeeld gemeentelijke begraafplaatsen, protestantse of hervormde begraafplaatsen, katholieke begraafplaatsen, joodse begraafplaatsen, particuliere begraafplaatsen en natuurbegraafplaatsen. Al deze begraafplaatsen hebben zo hun kenmerken. Protestantse begraafplaatsen kennen overeenkomsten met gemeentelijke begraafplaatsen, maar dat is meer het geval boven de grote rivieren dan in het zuiden van het land.
Kenmerken
Vanaf de Reformatie in de zestiende eeuw zijn veel bestaande kerkhoven ontdaan van hun katholieke elementen, met name kruisen. In veel gevallen bleven katholieken wel gebruik maken van zulke begraafplaatsen, omdat er simpelweg geen andere plaatsen waren om te begraven. De later aangelegde protestantse begraafplaatsen waren veelal sober en doelmatig. Conform de geldende wetgeving werden in de negentiende eeuw veel begraafplaatsen aangelegd buiten de bebouwde kom en werden veel kerkhoven gesloten en geruimd. Een groot aantal van de protestantse kerkhoven werd in de negentiende eeuw overgenomen door gemeenten, met name in Noord- en Zuid-Holland. Elders, zoals in Drenthe, werden alle protestantse kerkhoven gesloten en vervangen door gemeentelijke begraafplaatsen. Zie Afb. 6.
Samenhang met kerk
Begraafplaatsen met een protestantse signatuur kenmerken zich voor het overgrote deel doordat ze gelegen zijn bij kerken. Zo’n 70% betreft een kerkhof, dus rondom of bij een kerk. Deze zijn veelal strak en sober ingericht, soms met een lijkenhuisje achter op de begraafplaats. De protestantse begraafplaatsen die niet bij kerken zijn aangelegd, vaak vanaf de negentiende eeuw, lijken boven de grote rivieren op gemeentelijke begraafplaatsen. Dit in tegenstelling tot het zuiden van het land, waar de katholieke invloed op gemeentelijke begraafplaatsen groot is. In principe kent het type protestantse begraafplaats nauwelijks kruizen, maar is er van oudsher wel een klassenindeling. Die is op de latere protestantse begraafplaatsen sterker herkenbaar dan op de oude kerkhoven. Voor andersgezinden zijn op een protestantse begraafplaats geen aparte grafvakken te vinden. Katholieken die noodgedwongen gebruik moesten maken van protestantse begraafplaatsen mochten in de negentiende eeuw in veel gevallen geen kruis afbeelden op hun grafsteen.
Vanwege het feit dat veel protestantse begraafplaatsen bij een kerk liggen (het kerkhof), zijn ze vaak binnen de bebouwde kom te vinden. De later aangelegde protestantse begraafplaatsen liggen daarentegen meestal buiten de bebouwde kom, of zijn daar althans aangelegd.
Grafrust
Op protestantse kerkhoven gold in principe grafrust voor onbepaalde tijd, maar het ruimen van graven was meer praktijk dan uitzondering. Resten van vooral armengraven werden op het kerkhof bijgezet in een knekelput of knekelhuis. Daarvan zijn nergens meer voorbeelden te vinden omdat in de negentiende eeuw de knekelhuizen werden afgebroken en de resten onder in het graf werden bijgezet, het zogenaamde ‘schudden’. Omwille van de beperkte ruimte werden graven geruimd. Een groot deel van de begraafplaats was ingericht voor armengraven. Na het verdwijnen van die klasse zijn de graven vaak opnieuw uitgegeven voor bepaalde tijd.
Aantallen
Het aantal protestantse begraafplaatsen en kerkhoven ligt anno 2022 op 941. Ooit waren dat er veel meer, maar door regelgeving zijn veel van dat soort begraafplaatsen geruimd, verdwenen of overgenomen door een burgerlijke gemeente. Als dat laatste het geval was, stond de begraafplaats voortaan open voor alle gezindten en kon dit de begraafplaats doen veranderen. Van bijna 140 protestantse kerkhoven resteert nu alleen nog een geruimd grasveld, waarvan soms de contour nog zichtbaar is. Van een nagenoeg even hoog aantal is bekend dat het ooit een protestants kerkhof of begraafplaats was, maar is die nu verdwenen. Vooral in de grotere steden zijn veel van dit soort kerkhoven verdwenen en ook in het zuiden verdwenen de vaak nauwelijks gebruikte begraafplaatsen nadat de gemeente een begraafplaats had laten aanleggen. In veel gevallen zijn de ruimingen alleen bovengronds doorgevoerd, reden waarom er vaak menselijke resten worden gevonden bij graafwerkzaamheden in of bij kerken.
Onroerende zaken op protestantse begraafplaatsen
Als het gaat om beeldvorming op protestantse begraafplaatsen dan spelen kerkgebouwen een grote rol. Of het kerkhof ligt rondom een kerk of bij een kerk. In minder dan 30% is er geen kerkgebouw. Andere gebouwen die op protestantse begraafplaatsen aangetroffen kunnen worden, zijn vooral baar- en/of lijkenhuisjes. Maar bij meer dan de helft is geen huisje meer aanwezig. Op protestantse begraafplaatsen komen nauwelijks aula’s voor, wat op zich logisch is omdat de kerk dichtbij was. Daar wordt dan vaak de uitvaartdienst gedaan en is een ander gebouw niet nodig. Voorts zijn de begraafplaatsen deels meegegaan in de ontwikkelingen in de lijkbezorging en kennen ze columbaria of urnenmuren. Vaak vallen dit soort elementen sterk op omdat ze niet altijd even goed passen in de sobere inrichting die deze begraafplaatsen van oudsher kennen.
Protestantse begraafplaatsen kennen wel bakstenen muren, maar dat is sterk afhankelijk van de omgeving. Vaker treffen we als afscheiding een haag met een sloot aan. Zie Afb. 3.
Beplanting
Ten aanzien van bomen en struiken is voor protestantse begraafplaatsen geen specifieke beplanting aan te wijzen. De aanleg is vaak doelmatig waarbij paden en assen begeleid worden door hagen of bomen. Zeker in de omranding is vaak wel gekozen voor een bomenrij en haag (bij kerkhoven) of een windsingel met bomen en struiken. Daarbij is vaak gekozen voor inheemse soorten. Door de hoge bomen rond kerkhof of begraafplaats fungeren veel van dit soort begraafplaatsen als een baken in het landschap. Ter plekke biedt dergelijke beplanting enige beschutting tegen weer en wind. Bomen rond kerkhof of begraafplaats werden vroeger periodiek gekapt of als geriefhout gebruikt om de kas van de kerkvoogdij te spekken.
Er is zelden gekozen voor een parkachtige aanleg, maar door het laten opschieten van grafbeplanting kunnen interessante plekken ontstaan, waar dan de flora overheerst. Op oudere begraafplaatsen staan de grafmonumenten over het algemeen nog dicht op elkaar, maar later komen er vaker paden tussen. Vaak staan de grafmonumenten in het gras. Zie Afb. 2.
Onderhoud
Aan de mate van onderhoud is min of meer af te lezen in hoeverre een protestantse begraafplaats nog gebruikt wordt. In het noorden van het land is dat zeer frequent, waardoor de meeste begraafplaatsen goed onderhouden worden. Dat wil zeggen dat er regelmatig gras gemaaid wordt, de bomen en struiken rondom gesnoeid worden en de paden in goede staat verkeren. Zolang gebouwen gebruikt worden, krijgen ze aandacht. In het zuiden zijn meer protestantse begraafplaatsen aan te treffen die alleen op verzoek geopend worden of alleen op bepaalde tijden. Hekwerken en toegangspoorten vergen daar meer aandacht doordat het gebruik minder is. Zie Afb. 4.
De grafmonumenten worden meestal door de rechthebbenden en nabestaanden onderhouden, maar veel kerkgemeenschappen houden vaak een oogje in het zeil. Algemeen onderhoud betreft vaak ook het in stand houden van grafmonumenten, waarbij het werk meestal in handen is van vrijwilligers. Protestantse begraafplaatsen zijn op alle dagen geopend en bij kerkhoven ziet men op zondag vaak meer bezoek dan op andere dagen. Veel kerkgangers maken dan van de gelegenheid gebruik om een grafbezoek te doen of om zomaar even rond te lopen.
Behoud
De 941 protestantse begraafplaatsen in Nederland zijn voor het merendeel eigendom van een Protestants Kerkgenootschap. Het zijn dan de kerkvoogdijen of kerkrentmeesters die het bestuur over een begraafplaats voeren. Door afstoten van kerken of door de groei van een begraafplaats kan het inmiddels ook voorkomen dat een begraafplaats is ondergebracht in een stichting die bestuurd wordt op protestantse grondslag. Kerkrentmeesters of kerkvoogden worden om de vier jaar herkozen, maar voor een begraafplaats zijn meestal werkgroepen van vrijwilligers samengesteld zodat de kennis over de begraafplaats behouden blijft.
Grafruimte
Hoewel ook protestanten uitgaan van een eeuwige grafrust wordt daar in de praktijk pragmatisch mee omgegaan. Ruimen van graven was ook in kerken vrij gebruikelijk, maar de eeuwige rust werd dan voortgezet in een verzamelgraf of knekelgraf. Vandaag de dag worden graven voor bepaalde tijd uitgeven zodat tijdig ruimte vrij komt om opnieuw te begraven. Over het algemeen worden de oude rechten voor graven die voor onbepaalde tijd zijn uitgegeven, gewaarborgd. Dat houdt in dat op veel protestantse begraafplaatsen nog wel graven te vinden zijn die soms teruggaan tot de zeventiende eeuw. Overwegend is de grafcultuur, net als op andersoortige begraafplaatsen, op protestantse begraafplaatsen pas vanaf halverwege de negentiende eeuw tot stand gekomen. Voordien werden graven niet altijd voorzien van een grafmonument of er werd een monument geplaatst dat niet lang meeging.
Beschermd
Inmiddels zijn in Nederland 131 protestantse begraafplaatsen een rijksmonument, waarvan 80% een kerkhof betreft. In vier gevallen is er aanvullende bescherming door de gemeente omdat het Rijk bijvoorbeeld slechts een onderdeel beschermt. In totaal zijn 78 begraafplaatsen aangewezen als een gemeentelijk monument. Daarmee is bijna 22% van alle protestantse begraafplaatsen in Nederland beschermd.
Kaart
Op een kaart met protestantse of hervormde begraafplaatsen zijn alle locaties eenvoudig terug te vinden. Zie Afb. 6.
Zie ook
Artikelen- Begraafplaatsen - beheer en onderhoud
- Begraafplaatsen - vergunningen en subsidies
- Joodse begraafplaatsen in Nederland
- Gemeentelijke begraafplaatsen in Nederland
- Katholieke begraafplaatsen in Nederland
- Kerkenvisies - kerk en begraafplaats
- Particuliere begraafplaatsen in Nederland
Specialist(en)
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 5 jan 2023 om 04:03.