Restauratieoffertes: verschil tussen versies

kGeen bewerkingssamenvatting
kGeen bewerkingssamenvatting
Regel 285: Regel 285:
[[Bestand:20210924 schilderij in uv licht.png|400px|rechts|thumb|Geheel, tijdens vernisafname, in UV-licht|alt=een schilderij in uv licht tijdens vernisafname]]
[[Bestand:20210924 schilderij in uv licht.png|400px|rechts|thumb|Geheel, tijdens vernisafname, in UV-licht|alt=een schilderij in uv licht tijdens vernisafname]]
[[Bestand:20210924 VG na restauratie.png|400px|rechts|thumb|Gezicht op een stad aan een rivier nadat het is gerestaureerd. Het is veel helderder en lichter geworden en heeft meer dieptewerking.|alt=een schilderij met zicht op een stad aan een rivier]]
[[Bestand:20210924 VG na restauratie.png|400px|rechts|thumb|Gezicht op een stad aan een rivier nadat het is gerestaureerd. Het is veel helderder en lichter geworden en heeft meer dieptewerking.|alt=een schilderij met zicht op een stad aan een rivier]]
[[Bestand:20210924 anna van milligen aan het retoucheren.jpg|400px|rechts|thumb|Als onderdeel van haar opleiding aan de Opleiding tot restaurator van schilderijen (SRAL) heeft Anna van Milligen in 2008 gewerkt aan de restauratie van dit paneel.|alt=Een vrouw restaureert een schilderij.]]
[[Bestand:20210924 anna van milligen aan het retoucheren.jpeg|400px|rechts|thumb|Als onderdeel van haar opleiding aan de Opleiding tot restaurator van schilderijen (SRAL) heeft Anna van Milligen in 2008 gewerkt aan de restauratie van dit paneel.|alt=Een vrouw restaureert een schilderij.]]
|Specialisten=Hester Lensink
|Specialisten=Hester Lensink
}}
}}

Versie van 24 sep 2021 10:50

Introductie

Roerend cultureel erfgoed wordt voor toekomstige generaties bewaard. Daarom vraagt het de nodige zorg en aandacht, zoals optimale bewaaromstandigheden en regelmatige controle van de fysieke staat van de voorwerpen zelf. Hiervoor kun je het beste de hulp inroepen van een restaurator. Door opleiding, kennis en ervaring is deze bij uitstek in staat om te beoordelen in welke conditie objecten zich bevinden. Ook kan een restaurator beoordelen of, en zo ja hoe en waarom, je een behandeling moet uitvoeren.

Dit kennisartikel is een handreiking voor zowel beheerders van roerend cultureel erfgoed die voor de conservering of restauratie van objecten de hulp van een restaurator nodig hebben, als voor restauratoren wier hulp door beheerders wordt ingeroepen. Het bevat aandachtspunten waarmee je bij het opstellen en beoordelen van behandelingsvoorstellen en offertes rekening moet houden.

Bestand:20210924 VG voor restauratie.png
Het schilderij Gezicht op een stad aan een rivier (1630-1649) uit de collectie van de RCE is waarschijnlijk van de hand van één van de schilders rondom Jan van Goyen. Voordat het gerestaureerd werd, is de verf beschadigd en er zat een dikke laag vergeelde vernis op.
een etiket aan de achterkant van het schilderij
De achterkant van het paneel verschaft informatie over de herkomst: het is als een Jan van Goyen aangekocht door het Koninklijk Kabinet van Schilderen Mauritshuis, maar in de loop der tijd afgeschreven en geschonken aan de RCE.
een schilderij tijdens vernisafname
In de linkerbovenhoek is, als onderdeel van de restauratie, het vernis van Gezicht op een stad aan een rivier al verwijderd.
een schilderij in uv licht tijdens vernisafname
Geheel, tijdens vernisafname, in UV-licht
Bestand:20210924 VG na restauratie.png
Gezicht op een stad aan een rivier nadat het is gerestaureerd. Het is veel helderder en lichter geworden en heeft meer dieptewerking.
Een vrouw restaureert een schilderij.
Als onderdeel van haar opleiding aan de Opleiding tot restaurator van schilderijen (SRAL) heeft Anna van Milligen in 2008 gewerkt aan de restauratie van dit paneel.

Inleiding

De meeste collectiebeherende instellingen in Nederland zijn aangewezen op een restaurator die zelfstandig werkzaam is. Maar hoe vind je als beheerder een deskundige restaurator, welke afspraken maak je over de mogelijke behandelingen van een object, hoe bepaal je de voor- en nadelen van een behandeling, en hoe onderken je eventuele knelpunten? En hoe geef je als restaurator goed inzicht in wat de klant van je kan en mag verwachten?

Keuze voor een restaurator

Restauratoren die voldoen aan bepaalde algemeen vastgestelde en erkende criteria op het gebied van opleiding, werkwijze en ervaring, zijn in het Restauratoren Register Nederland opgenomen en per discipline ingeschreven. Ook zijn zij doorgaans lid van en ingeschreven bij Restauratoren Nederland, de belangenvereniging van de beroepsgroep.

Kosten van een offerte

Veel restauratoren brengen kosten in rekening voor het opstellen van een behandelingsvoorstel en offerte. Hierbij gaat het om de tijd die zij steken in het denkwerk, het eventuele vooronderzoek, de gemaakte reiskosten, en in het opstellen van het behandelingsvoorstel. Deze kosten zijn afhankelijk van de aard en omvang van het project. Het is gebruikelijk dat de restaurator de opdrachtgever van tevoren in kennis stelt van de kosten van het maken van de offerte. Overigens zijn de meeste restauratoren bereid om deze kosten te laten vervallen als de offerte resulteert in een concrete opdracht.

Offertevergelijking

Bij omvangrijke, gecompliceerde of kostbare projecten is het gebruikelijk om minimaal drie restauratoren te vragen om onafhankelijk van elkaar een behandelingsvoorstel en offerte op te stellen. Behandelingsvoorstellen en prijscalculaties (offertes) kunnen onderling nogal verschillen. Een goede vergelijking is eigenlijk alleen mogelijk als deze restauratoren over vergelijkbare deskundigheid en ervaring beschikken. Als er sprake is van evidente verschillen in behandelingsvoorstellen en/of prijscalculaties, kun je de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) vragen een inhoudelijk advies uit te brengen. Hiervoor kun je contact opnemen met een van de restauratiespecialisten van de afdeling Kunstcollecties .

Opdrachtgever

De beheerder is verplicht de eigenaar van het object of de collectie in kennis te stellen van het voornemen tot behandeling. Voorafgaand aan een opdracht tot uitvoering maken beheerder en eigenaar onderling duidelijke afspraken over de stappen en procedures die zij gaan volgen, over wie van hen de opdracht geeft, wie de supervisie heeft en hoe zij elkaar informeren. Uiteindelijk is de stem van de eigenaar doorslaggevend voor het al dan niet starten van een behandeling.

In dit kennisartikel spreken we voor de duidelijkheid uitsluitend van ‘opdrachtgever’. In de praktijk kan dit de beheerder of de eigenaar zijn, afhankelijk van de afspraken die zij daarover met elkaar hebben gemaakt.

Conserveren en restaureren

Conserveren en restaureren zijn complexe activiteiten. Soms kan een restaurator, in overleg met de opdrachtgever, kiezen voor een specifieke methode om een bepaald resultaat te bereiken, of voor een bepaalde behandelingsintensiteit. Als er diverse opties zijn, is het goed als een restaurator die opties in het behandelingsvoorstel duidelijk beschrijft en vermeldt welke behandeling in zijn ogen de voorkeur geniet en waarom.

In hoofdzaak zijn er drie behandelingstypen (waarbinnen weer allerlei gradaties mogelijk zijn):

1. Preventief conserveren (maatregelen aan de omgeving die bijdragen aan het vertragen van het verval van het object):

  • verbeteren van de opberg- c.q. bewaar- of expositieomstandigheden
  • verbeteren van het gewenste omgevingsklimaat
  • verbeteren van het in- en opvallende licht

2. Actief conserveren (maatregelen die tevens tot doel hebben het object minder kwetsbaar en beter toonbaar te maken):

  • verwijderen van vuil en stof van het object zelf
  • vastzetten van (bijna) losgeraakte onderdelen
  • ondersteunen van verzwakte delen
  • bestrijden van actieve insecten- en schimmelaantasting
  • aanbrengen (achterkant)bescherming

3. Restauratie (maatregelen die het object terugbrengen in een vooraf gedefinieerde staat):

  • toevoegen of aanvullen van (verloren gegane) delen
  • vervangen en vernieuwen van onderdelen
  • verwijderen van oude restauraties

Volgens de huidige ethische code van de European Confederation of Conservator-restorers’ Organisations (ECCO) moet elke behandeling optimaal reversibel (omkeerbaar) zijn, zodat je deze indien nodig (bijvoorbeeld door voortschrijdend inzicht of de ontwikkeling van nieuwe technieken) op een later tijdstip eventueel weer ongedaan kunt maken.

Restauratoren Register Nederland: www.restaurator.nl Restauratoren Nederland: www.restauratoren.nl European Confederation of Conservator-restorers’ Organisations, ECCO: www.ecco-eu.inf

Wat moet er in een behandelingsvoorstel en offerte staan?

Een goede offerte besteedt aandacht aan de onderstaande punten:.

Gegevens restaurator

A. Naam en adresgegevens van de restaurator (werkadres, telefoonnummer, e-mailadres, etc.) B. Inschrijvingsnummer bij de Kamer van Koophandel en/of BTW-identificatienummer C. IBAN-gegevens bankrekening D. Handelsvoorwaarden. In veel gevallen gaat het hierbij om standaardvoorwaarden van de beroeps- of belangenvereniging waarbij de restaurator is aangesloten (zie bijvoorbeeld www.restauratoren.nl voor de ethische code en de algemene voorwaarden van de beroepsvereniging).

2.2. Object- of collectiegegevens

2.2.1. Basisgegevens van een object of een collectie

In verband met een eenduidige identificatie van objecten en om misverstanden te voorkomen, is het wenselijk dat de offerte eventuele (unieke) inventarisnummers vermeldt die aan objecten zijn toegekend, evenals de naam van de maker, de titel, de datering, de afmetingen, het materiaal / de techniek en een korte beschrijving.

Object: spinnewiel
Inv.nr.: R11921
Maker: onbekend
Titel: n.v.t.
Datering: begin 18de eeuw
Afm.: h. 105 cm, b. 36,5 cm
Materiaal: populierenhout, metaal
Beschrijving: damesspinnewiel van populierenhout met een zwarte politoerlaag

Waardering object

Voordat een behandelingsvoorstel kan worden geformuleerd, is het van belang dat beide partijen het eens zijn over de betekenis van het object of van de collectie. Wat is de historische, antropologische of wetenschappelijke betekenis van het object? Maar ook: welke betekenis heeft het voor de opdrachtgever, en wat is de betekenis binnen de collectie of binnen nationale of internationale collecties? De restaurator kan hierbij belangrijke informatie geven over de waarde van de gebruikte technieken en materialen en over de gebruikssporen in een historische context en de waardering daarvan.

======Voorbeeld

‘Het meubel heeft voor de opdrachtgever vooral betekenis omdat het door de schenker van de collectie als bureau is gebruikt. Bovendien is het een uniek bureau dat door Berlage is ontworpen. De gebruikte technieken, verbindingen, hang- en sluitwerk en het beslag zijn typerend voor de Amsterdamse school en in dit meubel inventief toegepast. Daarnaast heeft het bureau nog de originele afwerklaag. Doordat die op traditionele wijze is onderhouden, is er een zacht gepolijst oppervlak ontstaan met een typisch patina. Op veel meubelen uit deze periode is deze laag al eens vervangen door een harde laklaag die typerend is voor de afwerklaag van meubelen van na 1940. Meubelen met een originele afwerklaag uit deze periode worden daarom tegenwoordig bijzonder gewaardeerd.’

Om een goede keuze te kunnen maken tussen de verschillende behandelingsopties, is ook van belang of men het object gebruikt of uitsluitend tentoonstelt en wat de omstandigheden zijn waaronder dit gebeurt. Ook is het belangrijk dat de kosten van behandeling in verhouding staan tot de waarde van het object. De opdrachtgever bepaalt de waarde en de restaurator houdt hier rekening mee.

Conditiebeschrijving

Korte beschrijving van de fysieke toestand en de schadeverschijnselen.

Voorbeeld

Object: werk op papier
Inv.nr.: W1590
Maker: P. Dupont
Datering: circa 1900
Afmetingen: h. 19,3 cm, b. 14,7 cm
Techniek: ets
Materialen: papier, inkt
Fysieke staat: matig
Korte beschrijving: …
Schade: oppervlaktevuil, vouw in rechter bovenhoek, scheur rand links, 10 cm van bovenhoek, lijm- en taperesten op achterzijde, los in zure omslag.

NB: Grotere groepen gelijksoortige objecten (zoals in een archief) kunnen vanzelfsprekend in clusters worden beschreven, waarbij de schadeverschijnselen in percentages worden aangegeven.

Van belang is ook de oorzaken van de schade(s) te formuleren, zodat de opdrachtgever op korte termijn de nodige maatregelen kan treffen om herhaling van de schade te voorkomen. De praktijk leert dat veel schade wordt veroorzaakt door onwetendheid en/of onoplettendheid. Eigenlijk is het pas zinvol om aan actieve conservering of restauratie te denken als de preventieve conservering (de omstandigheden waaronder je objecten bewaart c.q. presenteert) acceptabel is. Veel restauratoren geven uitstekende adviezen over het verbeteren van bewaar- of presentatieomstandigheden.

Extra vooronderzoek

Om de juiste behandelingswijze te kunnen bepalen, is het soms nodig dat er voorafgaand aan de behandeling een diepgaander onderzoek plaatsvindt naar de feitelijke toestand, de materiaalsamenstelling en/of de vervaardigingstechniek van een object. Ook kan een ‘haalbaarheidsonderzoek’ wenselijk zijn. De restaurator onderzoekt dan een aantal verschillende behandelingsmethoden om een reële inschatting van de benodigde behandelingstijd te kunnen maken. De restaurator onderbouwt altijd het doel van een vooronderzoek met redenen, maar kan ook eventuele alternatieven aandragen.

Behandelingsvoorstel

Op grond van voorgaande feiten en uitkomsten kan een restaurator een gefundeerd behandelplan formuleren. Tegenwoordig kiest men vaak voor een terughoudende opstelling om het object zo veel mogelijk in zijn huidige vorm te respecteren. Belangrijk is dat de restaurator in elk geval duidelijk maakt wat de opdrachtgever kan verwachten van het behandelingsresultaat. Het komt nogal eens voor dat opdrachtgevers teleurgesteld zijn over het eindresultaat omdat het object niet weer ‘als nieuw’ is geworden. Een goede communicatie is daarom belangrijk.

Beschrijving behandeling

In het behandelingsvoorstel is vanzelfsprekend opgenomen wat de restaurator voorstelt te gaan doen aan een object of collectie, waarom en met welke materialen. Het behandelingsvoorstel is altijd gestructureerd, gedetailleerd en in voor iedereen begrijpelijke taal geformuleerd. Ook kan de restaurator het behandelingsvoorstel in fasen opdelen en verschillende mogelijkheden aangeven, afhankelijk van de wensen en verwachtingen van de opdrachtgever. De opdrachtgever is medeverantwoordelijk voor het resultaat en daarom is het van belang dat opdrachtgever en restaurator in nauw contact met elkaar staan en elkaar helder informeren.

Tijdsduur en kosten

Idealiter is aan elke behandelingsfase het aantal arbeidsuren gekoppeld, dat vervolgens met het uurloon wordt vermenigvuldigd. Op die manier is precies duidelijk hoe de begroting tot stand gekomen is. Een offerte waarin onderaan de pagina het eindbedrag staat vermeld zonder dat dit bedrag is gerelateerd aan uurloon, arbeidsuren en een gedetailleerde beschrijving van de aard van de behandeling, accepteert men over het algemeen niet.

Voorbeeld van voorstel voor de behandeling van een schilderij:

Uitlijsten 0,25 uur
Reinigen spanraam en achterzijde doek (met…) 1 uur
Oppervlaktevuil verwijderen (met…) 16 uur
Vernisafname (met…) 20 uur
Vullen lacunes (met…) 8 uur
Retoucheren (met…) 12 uur
Vernissen (met…) 2 uur
Lijst aanpassen en opnieuw inlijsten 2 uur
Documentatie en fotografie 4 uur
Totaal: 65,25 uur
Uurloon: € XX,-
Totaal: 65,25 uur à € XX,- = € XX,XX excl. BTW

Urgentie

Als het behandelingsvoorstel betrekking heeft op een aantal objecten uit een collectie, is het wenselijk voor de verschillende objecten de behandelingsurgentie te melden. Dit stelt de opdrachtgever in staat om een meerjaren behouds- of conserveringsplan op te stellen. Hierbij krijgen objecten met een hoge behandelingsurgentie prioriteit boven objecten met een lage behandelingsurgentie.

Materiaalkosten

Als de materialen voor de behandeling een belangrijk deel van de begroting uitmaken, is het gebruikelijk dat de restaurator de kosten daarvan in de offerte apart specificeert.

Transport- en verzekeringskosten

Objecten kunnen vaak het beste in het atelier van de restaurator zelf behandeld worden, omdat daar de benodigde apparatuur en materialen voor de behandeling aanwezig zijn. Opdrachtgever en restaurator moeten expliciet afspraken maken over het transport van de objecten naar het atelier en - in verband met aansprakelijkheid - over de verzekering van objecten, ook tijdens het verblijf in het atelier. Voor het opstellen van een verzekeringspolis voor transport en verblijf is het nodig om de waarde van de objecten te kennen (opdrachtgever) en de duur van de restauratie (opdrachtnemer). De opdrachtgever kan, voordat deze de restaurator de opdracht geeft, eerst een kijkje nemen in het restauratieatelier om zich een beeld te vormen van de werkwijze van de restaurator, maar ook van de beveiligingsvoorzieningen en de klimaatomstandigheden in het atelier. Verzekeraars hanteren verschillende klassen van beveiliging van ateliers.

Onvoorziene kosten

Het is mogelijk dat de restaurator tijdens de behandeling van een object op complicaties stuit die niet waren voorzien en waardoor afgeweken moet worden van de overeengekomen behandeling. Meestal heeft dit tot gevolg dat de behandelingskosten hoger gaan uitvallen. In zo’n geval licht de restaurator de opdrachtgever in en wacht met de verdere behandeling totdat de opdrachtgever met de veranderingen en de daaraan verbonden kosten akkoord is gegaan. Om zulke onverwacht hogere kosten te vermijden geven veel restauratoren tegenwoordig een minimum- en maximumoptie aan in de offerte. Afhankelijk van de gekozen behandelingsvorm kan de opdrachtgever er dan van uitgaan dat de behandeling op zijn minst het minimale bedrag gaat kosten, maar bij tegenvallers in elk geval het maximale bedrag niet gaat overstijgen - écht onvoorziene uitzonderingen daargelaten.

Soms brengt een restaurator de onvoorziene kosten bij de eindafrekening zonder nadere toelichting in rekening, wat tot vervelende situaties kan leiden. Het is daarom raadzaam dat de opdrachtgever met de restaurator afspreekt dat laatstgenoemde die onvoorziene kosten uitsluitend na overleg én op basis van goede argumenten expliciet gespecificeerd op de eindafrekening kan opvoeren.

Verslagleggings- en documentatiekosten

De verslaglegging van de behandeling is belangrijk voor de geschiedenis van een object. Ook is het van grote waarde voor restauratoren die het object in de toekomst misschien opnieuw moeten behandelen. De restaurator neemt daarom in het behandelingsvoorstel en de offerte een passage op met een beschrijving hoe de behandeling zal worden vastgelegd en wat de kosten daarvan zullen zijn. Aangezien de kosten op dit punt aanzienlijk kunnen oplopen, is het zaak dat opdrachtgever en restaurator afspreken hoe uitgebreid het conserverings- of restauratieverslag uiteindelijk moet worden. Een conserverings- of restauratieverslag bestaat uit een verslag van de werkzaamheden die zijn uitgevoerd, de reden waarom ze zo zijn uitgevoerd, de materialen die zijn gebruikt en de plek waar deze zijn aangebracht, plus fotodocumentatie. Het is gebruikelijk dat de restaurator vóór, tijdens en na de behandeling foto’s maakt van het object, liefst met kenmerkende details. Het is raadzaam goede afspraken te maken over de beeldrechten van het fotomateriaal.

Pas nadat opdrachtgever en restaurator overeenstemming hebben bereikt over de te volgen behandeling en de bijbehorende prijs, over het transport, de verzekering, de verslaglegging en de behandelingstermijn, start - na schriftelijke bevestiging door de opdrachtgever - de behandeling van het object.

Praktische afspraken

Behandelingstermijn

Het aantal uren dat de restaurator met een object bezig is, is slechts zelden een maatstaf voor de tijd die het object in het atelier verblijft. Restauratoren kunnen namelijk niet elk behandelingsonderdeel direct aansluitend aan het voorafgaande onderdeel uitvoeren; ze werken dan ook vaak aan een paar opdrachten tegelijk. Het is dan ook eerder regel dan uitzondering dat de geoffreerde behandelingsduur een veel langere doorlooptijd heeft. Een behandelingsduur van veertig uur verdeelt de restaurator bijvoorbeeld over twee maanden, waardoor de opdrachtgever er rekening mee moet houden dat er twee maanden lang een lege plek in de collectie is. Maak daarom goede afspraken over het tijdstip waarop de werkzaamheden beginnen en klaar zijn.

Tussenrapportages

Gezien de vaak lange behandelingstermijn is het denkbaar dat de opdrachtgever op een gegeven moment het (toe)zicht op de behandeling verliest. Daarom is het raadzaam dat opdrachtgever en restaurator ook tijdens de behandeling regelmatig contact onderhouden. Bij zeer omvangrijke projecten is het verstandig van tevoren afspraken te maken over één of eventueel meer tussenrapportages door de restaurator, eventueel vergezeld van tussentijdse deelrekeningen. Met dergelijke rapportages houdt de opdrachtgever zicht op de behandeling, op het verloop van het tijdpad en op de kosten.

Aansprakelijkheid

In grotere restauratieateliers werken doorgaans verschillende restauratoren of assistent-restauratoren. In dat geval kan het voorkomen dat iemand anders de behandeling van een object uitvoert dan degene die de offerte heeft gemaakt. Dat kan achteraf zorgen voor verrassingen. Maak daarom vooraf afspraken over wie het werk gaat uitvoeren en wie voor het resultaat aansprakelijk is.

Na de behandeling

Behandelingsverslag

Na afloop van de behandeling stuurt de restaurator het behandelingsverslag aan de opdrachtgever, vergezeld van de rekening. Het behandelingsverslag bevat de volgende elementen:

  • een schriftelijk verslag waarin alle (be)handelingen worden vermeld, ook eventuele afwijkingen van het oorspronkelijke behandelingsvoorstel (inclusief naam, adres en woonplaats van de uitvoerende restaurator, de datum van de behandeling, etc.);
  • een specificatie van de gewerkte uren, opgesplitst naar de behandelingsonderdelen;
  • een lijst met alle bij de behandeling gebruikte materialen, met vermelding van de leverancier, het fabricaat en zo mogelijk de samenstelling. Als materialen zijn gemengd, moet bij voorkeur de onderlinge verhouding worden aangegeven (dit geldt bijvoorbeeld voor oplosmiddelen, verfsoorten en lijmen);
  • een conditiebeschrijving: een nieuwe beschrijving van de conditie na behandeling van het object (inclusief een beschrijving van opvallende kenmerken, onbehandelde beschadigingen of oude restauraties);
  • fotografische documentatie (negatieven, kleurendia’s, dvd’s, cd-roms, etc.) van vóór, tijdens en na de behandeling;
  • aanbevelingen voor het bewaren, tentoonstellen of gebruiken van het object;
  • aanbevelingen voor monitoring (zie hierna);
  • eventueel de originele onderdelen van het object die (noodgedwongen) verwijderd of vervangen zijn bij de behandeling;
  • eventuele tekeningen.

Nazorg

Collectiemanagement is de laatste decennia steeds nadrukkelijker onderdeel gaan uitmaken van het collectiebeleid van grotere instellingen. Hierbij gebruikt men de term ‘monitoring’. Dit betekent het voorkomen van hernieuwde achteruitgang van de conditie van een voorwerp door middel van het zorgvuldig in de gaten houden (het zogenoemde monitoren) van de fysieke staat van het object en zijn omgeving. Meestal gebeurt dit door een restaurator. Deze controleert de objecten periodiek op eventuele veranderingen en/of bedreigingen en kan hierdoor - indien nodig - tijdig ingrijpen, hetzij door aanpassingen aan de omgeving (klimaat, licht, etc.), dan wel door behandeling van het object zelf (afstoffen, in de was zetten, etc.). Grotere restauratieateliers bieden tegenwoordig ook de mogelijkheid om, voor een vast bedrag per jaar, zogenoemde onderhoudscontracten voor collecties/collectieonderdelen af te sluiten.

Zie ook

Specialist(en)

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.

Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 24 sep 2021 om 10:50.