Begraafplaatsen - beleving als cement voor behoud

Introductie

Hoe een begraafplaats beleefd wordt, hangt af van veel factoren. Wie net een dierbare verloren heeft, zal een begraafplaats anders beleven. De ervaring is dan voornamelijk gericht op de persoon. Maar voor wie zomaar een begraafplaats bezoekt, zal de beleving heel anders zijn. Er wordt dan anders gekeken, naar het groen, naar de paden, de gebouwen en uiteraard de grafmonumenten. Hoe dat beleefd wordt kan verschillen. Beleving is een ongrijpbaar element, maar kan veel uitmaken hoe funerair erfgoed wordt ervaren. Niet voor niets wordt vaak verwezen naar 'romantische' plaatjes. Maar wat beleving kan uitmaken en hoe je daar grip op krijgt is geen alledaags onderwerp. Op 14 februari 2024 werd in een webinar van het platform Funerair Erfgoed aandacht besteed aan beleving van begraafplaatsen. In dit kennisartikel wordt een korte weerslag gegeven van het webinar, de besproken praktijkvoorbeelden en de adviezen die tijdens het webinar zijn gegeven.

Afb. 1. Dit beeld op een begraafplaats roept een vreemde gewaarwording op en leidt tot een verminderde beleving van de begraafplaats.

Afb. 2. Persoonlijk afscheid nemen op een vooraf gekozen locatie op de begraafplaats creëert niet alleen binding met de plek, maar draagt ook bij aan een beleving die lang herinnert blijft.

Afb. 3. Lichtjesavond met mensen verzameld rond een kampvuur. Dergelijke bijeenkomsten zijn populair en laten bezoekers een begraafplaats heel anders beleven dan overdag.

Afb. 4. Artikel van de hand van Maurice Heemels waarin hij aandacht vraagt voor de cultuurhistorische waarden van kerkhoven in Limburg.

Afb. 5. Een net nieuw aangelegd pad op de begraafplaats Soerenseweg met net aangeplante bomen. Pas over een aantal jaren voegt dit pad zich weer in het vertrouwde beeld.

Afb. 6. Opening van het kleine museum dat gevestigd is in het lijkenhuisje op het kerkhof van Thesinge.

Beleving, het cement voor behoud

Bij het thema beleving, waar moet je dan aan denken? En kun je er grip op krijgen en wat kan dat betekenen voor de waarde van een begraafplaats? Allereerst is beleving een kwestie van kijken, hoe je iets waarneemt. Voel je je ergens goed bij, dan wordt in het hoofd van de kijker een stofje aangemaakt, endorfine, dat een gevoel van geluk en euforie geeft. Zaken die wij in de beleving prettig vinden kunnen voortkomen uit de kunst (symboliek, beeldhouwkunst), bloeiende struiken en planten, goed weer met blauwe luchten of eenheid van conceptie (geen chaos). Zaken als onverwachte obstakels of een rommelig onderhoud spelen ook een rol. zie Afb. 1. Herkenbaarheid speelt ook een rol, zoals bij beeldhouwkunst maar juist een veranderd beeld, bijvoorbeeld door sneeuwval, kan de beleving sterk veranderen. Ook een bloemenweide kan zo'n effect teweegbrengen. Goede zichtlijnen, bijvoorbeeld tussen begraafplaats en kerk, maar ook een symmetrisch en goed onderhouden beeld op een begraafplaats werken positief op de beleving.

Bij beleving speelt wel dat je niet overal grip op hebt, of kunt hebben. Zo is het weer onvoorspelbaar. Een storm kan zonder schade voorbijtrekken, maar kan ook een begraafplaats als rampgebied achterlaten. Ook culturele perceptie speelt een rol, want niet iedereen kijkt vanuit zijn achtergrond hetzelfde naar de omgeving. Iemand uit Japan kan onze begraafplaatsen heel anders beleven dan wij denken en dat is ook iets wat niet te bepalen of vast te leggen is.

Is het dan niet mogelijk grip op beleving te krijgen? Ja, dat kan wel door naar de factoren te kijken die van invloed zijn op de beleving. Het netjes houden van paden bijvoorbeeld is een voorbeeld. Het gaat ook om de beplanting, zowel staat als locatie. Bomen die in de weg staan of juist half verdord zijn, zullen in de beleving hun impact hebben. Door tijdig in te grijpen en de beplanting te monitoren kun je dus grip krijgen op de beleving van je begraafplaats. Wat de grafcultuur betreft zijn er ook eisen te stellen aan de grafmonumenten. Nieuwe grafmonumenten binnen een oud grafveld zullen de rechthebbenden misschien tevredenstellen maar voor het beeld laat het veel te wensen over. Grafmonumenten laten liggen op plaatsen waar bezoekers feitelijk over het graf lopen, draagt ook niet bij aan een goede beleving. Dan is er nog de omgeving. Beheerders van begraafplaatsen worden vaak niet gevraagd mee te denken over de ontwikkeling van die omgeving. Dat men dan soms voor verrassingen komt te staan is niet uit te sluiten. Een gebouw dat heel dicht op de begraafplaats wordt gebouwd kan een enorme grote rol spelen in de beleving. Door bij de ontwikkeling al rekening te houden met de gevolgen kan de beleving verbeterd worden. Vroegtijdig overleg is daarbij aanbevolen.

Waarde toekennen aan beleving is subjectief, maar door verhalen te vertellen over personen of de plek, kan de beleving verhoogd worden. Dat kan met behulp van bijvoorbeeld QR-codes of simpelweg door het informatiebord bij de ingang te gebruiken voor het vertellen van de geschiedenis of aanwijzingen te geven voor een rondwandeling. De belevingswaarde op zich is niet te beschermen maar kan wel versterkt worden. Soms is het ook een kwestie van anders met de regels omgaan met als doel daarmee meerwaarde te creëren. Het moet mogelijk zijn om in het beleid rekening te houden met hoe iets beleefd wordt en de factoren die daarbij een rol spelen. Nadruk op bepaalde sterke onderdelen kan de beleving vergroten. En ook het verhaal toegankelijk maken kan de beleving verbeteren. Bij dit alles dient, hoe dan ook, rekening gehouden te worden met het feit dat we te maken hebben met een begraafplaats.

Beleven vanuit verschillende perspectieven

Beleving van begraafplaatsen is natuurlijk afhankelijk van verschillende factoren en kan vanuit verschillende perspectieven bekeken worden. Hieronder worden vier verschillende perspectieven behandelen, elk met eigen tips en voorbeelden.

Beleven in de praktijk op Moscowa

Op Moscowa en Westerveld, twee begraafplaatsen en crematoria van de Koninklijke Facultatieve wordt veel aandacht gegeven aan de beleving. Beide begraafplaatsen zijn groot en bieden ruimte voor een goede inrichting, kunst en ook het verhaal. Door allerlei ontwikkelingen in het begraven zijn er veel opgaven die vragen om na te denken over de beleving. Op oudere delen van de begraafplaats speelt de natuur een grote rol. Op andere grafvelden is het onderhoud juist veel hoger en wordt een 'parkgevoel' gecreëerd. Op beide begraafplaatsen wordt goed ingezet op de samenhang van begraven en cremeren, bijvoorbeeld door het inrichten van grafvelden voor speciale asbestemmingen. Zo heeft Moscowa eigen urnen laten maken.

Diversificatie op de begraafplaatsen is van groot belang. Er zijn op talloze plekjes ruimten gecreëerd voor speciale groepen, graven en het nemen van afscheid. Zie Afb. 2. Moscowa zet expliciet in op kunst, onder meer door kunstenaars de ruimte te geven bij het ontwerpen van grafmonumenten maar ook door het her en der te plaatsen als voorbeeld. Dit heeft een effect op de vraag om bijzondere locaties voor graven. Waar bijzondere grafmonumenten verschijnen, wordt getracht het verhaal te achterhalen achter het monument. Die verhalen worden bij rondleidingen weer gedeeld. Het plaatsen van QR-codes bij bijzondere grafmonumenten maakt ook onderdeel uit van het verhaal.

Binding aangaan met bezoekers is van groot belang. Met de nabestaanden een plekje uitkiezen bepaalt heel sterk de binding en de beleving. Daar past bij dat er niet meer massaal geruimd wordt op Moscowa maar selectief. Wat van belang is, kan blijven en waar niet iets van belang ligt, kan ruimte gemaakt worden voor nieuwe graven. Ter ondersteuning van bezoekers zijn verschillende brochures beschikbaar met wandelingen en soms worden ook thematische routes ontwikkeld. Speciale rondleidingen worden georganiseerd om zoveel mogelijk het belang van personen maar ook de locatie te benadrukken. Dat kan bijvoorbeeld voor thema's die niet meteen gerelateerd zijn aan het begraven, zoals een vleermuizenroute of vogelwandeling.

Een belangrijk onderdeel inzake beleving is het organiseren van herdenkingen. Door hier aandacht aan te besteden wordt de beleving van bezoekers geïntensiveerd en blijven mensen ook op andere momenten terugkomen. Lichtjesavonden maken ook onderdeel uit van de strategie om mensen te binden en hen een speciale belevenis te gunnen. Dergelijke avonden trekken honderden bezoekers en geven bekendheid aan de begraafplaats. Zie Afb. 3. Vanwege de grootte van de begraafplaats was er ook gelegenheid voor een theehuis waar mensen elkaar kunnen ontmoeten, een gesprek kunnen houden en gewoon een versnapering kunnen krijgen.

Alle belevingen, momenten om bij stil te staan, worden gecommuniceerd en gedeeld via social media. Er worden ook filmpjes en een podcast gemaakt. Dat kan voor kleine begraafplaatsen net zo goed als grote begraafplaatsen. Op Moscowa tracht men te verbinden met de bezoekers en daarmee hen een goede beleving te geven. Daarnaast heeft Moscowa een klankbordgroep waarin bewoners van de gemeente Arnhem participeren en die geholpen hebben bij het opstellen van het Masterplan voor de begraafplaats.

Van kaalslag naar erfgoedbeleving

In Limburg is een speciale stichting die zich inzet voor funerair erfgoed, de Stichting Funerair Erfgoed Limburg (SFEL). Daar wordt gekeken naar de functies van een begraafplaats. Er is een historische functie, een sociale functie, een maatschappelijke functie en de educatieve functie. De sociale functie brengt mensen samen op de plek, vaak vrijwilligers maar ook mensen met een interesse of gewoon bezoekers. Het maatschappelijke belang is er ook maar de sociale functie is toch vaak groter. De educatieve functie wordt vaak nog onderschat en daar wordt in Limburg veelvuldig aandacht voor gevraagd. Dat laatste begint vaak met het meenemen van schoolkinderen naar de begraafplaatsen. Daar beleven de kinderen vaak voor het eerst dat een begraafplaats meer is dan ze denken.

De stand van zaken rondom begraafplaatsen in Limburg is niet hoopgevend. Vooral de bewustwording rondom de potenties van de begraafplaatsen is gering. Vaak wordt de dodenakker gezien als een plek voor lijken en meer niet. Zie Afb. 4. Mensen die een begraafplaats alleen bezoeken als er een begrafenis is. Door toename van crematie wordt er rücksichtsloos geruimd, vaak alleen bovengronds. In de meeste gevallen wordt er vooraf niet gekeken naar de waarde van grafmonumenten of personen die er begraven zijn. De belevingswaarde van deze plekken wordt uitgehold en daarmee verdwijnt een eeuwenoude begraafcultuur. Een heel enkele keer nemen beheerders andere stappen, zoals in Midden-Limburg waar het mogelijk is om een 'parochieel' grafmonument te nemen. Daar wordt het onderhoud afgekocht en wordt niet meer begraven maar blijft het grafmonument in stand.

In Limburg ziet men het liefst dat er pas geruimd mag worden als in een waardering is vastgesteld dat dat kan. De kaalslag leidt ertoe dat juist mensen niet meer begraven willen worden op de begraafplaatsen. Ze beleven het niet meer als een plek waar zij toe behoren. De aandacht die gevraagd wordt voor de kaalslag, leidt ertoe dat er wat aan het gebeuren is. Op sommige kerkhoven wordt in overleg nu getracht zoveel mogelijk van de historie te behouden, waarmee voorbeelden voor anderen ontstaan. Daarbij is het noodzakelijk lokaal mensen te enthousiasmeren en bewust te maken. Vaak komen er daarna ook nog eens veel verhalen los over de begraafplaats en de personen die er begraven zijn.

Biodiversiteit en groene beleving

Begraafplaats De Soerenseweg in Apeldoorn is een historische begraafplaats die als rijksmonument is aangewezen. Dat is met name door de fraaie aanleg en de wijze waarop de grafmonumenten ingepast zijn in de verschillende grafvakken. De groene factor speelt een grote rol in de beleving van de begraafplaats, maar er moet op een begraafplaats anders omgegaan worden met dat groen vanwege het graven. Er spelen talloze belangen en evenzovele stakeholders. Met die stakeholders is intensief overlegd, zeker omdat er nogal veranderingen zouden gaan plaatsvinden.

Voor de Soerenseweg, die nu meer dan 100 jaar oud is, moest de structuur goed vastgelegd worden, maar wel rekening houdend met nieuwe omstandigheden. Klimaatadaptatie is een issue dat in het verleden niet speelde maar inmiddels van groot belang is. Aanpassingen leveren in het begin soms een beeld op die in de beleving als zeer negatief worden ervaren. Op den duur zal het beeld zich echter weer voegen in het geheel. Zie Afb. 5.

Door het jarenlange ecologische beheer is inmiddels een bijzondere biotoop ontstaan voor flora en fauna. De biodiversiteit is enorm groot maar er dienen ook prioriteiten gesteld te worden. Voor de Soerenseweg gaat het begraven altijd voor, dat heeft de hoogste prioriteit. Verder zijn veel bijzondere grafmonumenten vastgelegd met de bedoeling deze te behouden. De leefbaarheid van de laanbomen is vervolgens van belang en daarna pas de ecologie en biodiversiteit. Als laatste prioriteit komt de grafbeplanting. Locaties waar nog veel begraven wordt, worden nu nog veel intensiever onderhouden. Andere locaties worden veel minder intensief gemaaid, maar wel met regelmaat om te voorkomen dat zaailingen kunnen doorschieten. Door de wijze van beheer ontstaan nu nog verschillende sferen. Op den duur wordt de beleving op de hele begraafplaats hetzelfde, maar dat gaat wel behoorlijk wat tijd overheen.

Beleving kerkhof Thesinge

Het kleine kerkhof van Thesinge is inmiddels in handen van de Stichting Oude Groninger Kerken. Ooit behoorde de kerk tot een groot klooster maar na de Reformatie bleef alleen het koor over en dat werd gebruikt als kerk voor het dorp en rondom werd begraven. De kerk is een belevenis op zich en omdat talloze kerken opengesteld zijn, kunnen fietsers op een dag meerdere kerken bezoeken. Nadat de kerk buiten gebruik werd gesteld, heeft het dorp het gebouw omarmt, inclusief het kerkhof. Daar wordt allang niet meer begraven en daarom leent het terrein zich voor het organiseren van grotere bijeenkomsten of voorstellingen.

Het dorp met talloze vrijwilligers houdt kerk en kerkhof levend. Zo is er een klokluidploeg die ervoor zorgt dat de klok elk uur slaat en geluid kan worden. In het begin van de bemoeienissen van de vrijwilligers was het kerkhof niet goed toegankelijk want het was het domein van schapen. Die hielden het gras kort, maar bezoekers konden het kerkhof niet bezoeken. Toen de schapen weg waren, moesten vrijwilligers het gras maaien. Het leverde een leuke maaiploeg en eind van het jaar werd met andere vrijwilligers ook groter onderhoud gedaan, zoals het snoeien van struiken en takken. Overigens is men nu begonnen met een deel van het kerkhof meer ecologisch te beheren zodat er meer bloeit en groeit. Om de vrijwilligers enthousiast te houden worden er ook allerlei initiatieven ontplooit om ze te bedanken.

Op het kerkhof staat een oud lijkenhuisje dat lange tijd gebruikt werd door de vrijwilligers. In het huisje liggen nu een aantal sarcofaagdeksels die gevonden zijn bij een opgraving van een kapel nabij Thesinge. De deksels lagen lange tijd in het depot van het Groninger Museum, maar het leek een goed idee ze tentoon te stellen. Dat is met 2 (gebroken) deksels gebeurd en zo is een klein museum ontstaan. In het huisje wordt ook iets verteld over het klooster dat hier lange tijd heeft gestaan. Voor bezoekers is dat een extraatje om het verhaal van het kerkhof te beleven. Overigens worden er in de zomer ook Thesinger sarcofaagjes gebakken zodat bezoekers ook de smaak van Thesinge kunnen beleven. Zie Afb. 6.

Wat levert het op?

Nadenken over beleving en letten op de factoren die bepalend zijn voor die beleving, kan de waarde en aantrekkelijkheid van een begraafplaats vergroten. Uit de presentaties blijkt ook dat mensen binden en de verbinding zoeken hun beleving van de plek vergroot. Wat niet aan de orde is geweest, is dat mensen vanzelfsprekend een begraafplaats anders beleven wanneer ze net een verlies hebben ervaren. Maar door die mensen hun verhalen te laten vertellen, zoals op Moscowa ontstaan veel interessante grafmonumenten die op hun beurt weer bijdragen aan de beleving.

Voor meer informatie: