Boerderijen op de Waddeneilanden

Introductie

Deze beschrijving heeft betrekking op de boerderijen op Terschelling en Ameland. Veel daarvan zijn een kleine variant van het Friese kop-romptype.

Inmiddels verdwenen boerderij in Hollum op Ameland. Foto: beeldbank RCE, Klaas Uilkema, ca. 1920

Geologie

De Waddeneilanden voor de Nederlandse (en Duitse en Deense) kust zijn ontstaan na de laatste IJstijd. Sindsdien liep de droogstaande Noordzee geleidelijk aan weer vol water door het smelten van het landijs. De strandwallen en duinen zijn door de zee afgezet in de holocene periode. Ten zuiden ervan – aan de Waddenkant – zijn wadden en kwelders ontstaan. Door middel van dijken zijn de gebieden achter de duinen ingepolderd en daarna ontgonnen. Vanwege de relatief arme zandgrond is op de eilanden altijd sprake geweest van een bescheiden vorm van het gemengde bedrijf. Daarnaast was de visserij een belangrijke inkomstenbron voor de eilandbewoners.

Huidige boerderijen

Deze omschrijving heeft betrekking op de boerderijbouw op Terschelling en Ameland. Op deze eilanden heeft vanaf de middeleeuwen een kleinschalige agrarische ontwikkeling plaatsgevonden. De huidige boerderijen, ontstaan na 1700, behoren tot de Friese huisgroep. Over de boerderijen van vóór die periode is weinig bekend. Het vermoeden is dat het om eenvoudige en kleine woonstalhuizen ging, die uit hout waren opgetrokken.

De Friese schuur

Vanaf 1700 vond waarschijnlijk onder invloed van de boerderijbouw op het vasteland uitbreiding plaats van de boerderijen op de eilanden. Dit gebeurde door toevoeging van de Friese schuur, waarvan de constructie bestaat uit een combinatie van dek- en ankerbalkgebinten. Op Terschelling zijn tot op heden de meeste voorbeelden met de Friese schuur overgebleven. De bedrijfsgebouwen met hoge schild- of wolfsdaken zijn echter een stuk kleiner dan die op het vasteland, omdat men het op de eilanden met een veel kleinere veestapel moest doen. De middelste gebintvakken dienden doorgaans als hooi- of oogstopslag. Daaraan gekoppeld, in de buitenste vakken, lagen de werk- en dorsruimte, alle onder hetzelfde dak. De deel was tevens dorsvloer. De deeldeuren werden in de zijgevel aangebracht. Ze lagen soms terug in de gevel onder een opgetilde daklijn, of anderzijds onder een uitgebouwde steekkap, ofwel een dakkapel.

Verstening

De verstening van de boerderijen heeft gezien de jaartallen op sommige gevels vanaf de achttiende eeuw plaatsgevonden. Voor 1700 lag verstening niet voor de hand, vanwege de hoge transportkosten van bakstenen, die vanaf het vasteland moesten worden aangevoerd.

Bedrijfsgedeelte

Er zijn ook boerderijen op de eilanden die min of meer hun oorspronkelijke rechthoekige vorm hebben behouden, terwijl ze wel zijn uitgebreid en versteend. Deze boerderijen vinden we vooral op Ameland en gedeeltelijk ook op Terschelling. Het bedrijfsgedeelte heeft daarbij een twee- of driebeukige vorm en de deeldeuren zitten vaak in de zijgevel, waardoor sprake is van een dwarsdeel. De deel fungeerde ook als dorsvloer. Aan de dwarsdeel grensden de tasvakken. De kleine stal lag in een van de zijbeuken. Onder het hoogste deel van het dak, alsmede op de zolder van het woongedeelte, werd de oogst opgetast. Soms liggen woon- en bedrijfsgedeelte onder hetzelfde dak, maar een hoogteverschil tussen de daken van de boerderijdelen komt eveneens voor.

Woongedeelte

Het woongedeelte van de boerderijen op de eilanden is smaller dan het bedrijfsgedeelte en steekt naar voren, waardoor bij de boerderij van het Friese schuurtype sprake is van een kop-rompboerderij. Meestal is er een woonvertrek gesitueerd aan de voorzijde, met een gang en voordeur ernaast. Achter de binnenmuur van het woongedeelte ligt een vertrek met bedsteden. Sommige boerderijen hebben een woongedeelte van twee of drie vertrekken diep. Het achterste woonvertrek – keuken en werkruimte – ligt meestal in het voorste deel van het bedrijfsgedeelte. Hieraan ten grondslag lag de wens om deze ruimten in de buurt van het vee te situeren, een indeling die vergelijkbaar is met de kop-rompboerderijen op het vasteland maar dan – als gezegd – compacter uitgevoerd.

Zie ook

Hoort bij deze thema's

• Boerderijen

Trefwoorden

Agrarisch erfgoed Landschap

Specialist(en)

• Marinus van Dintel

---