IJzergallusinkt en inktvraat
Introductie
IJzergallusinkt is een inktsoort die vanaf de late oudheid tot op heden wereldwijd gebruikt is. In de meeste archieven, bibliotheken en collecties met tekeningen worden dan ook objecten met ijzergallusinkt aangetroffen. Bestanddelen van deze inktsoort kunnen het materiaal van de drager (papier of perkament) aantasten. Dit gecompliceerde proces heet inktvraat.
Om te weten hoe dragers met ijzergallusinkt het beste kunnen worden bewaard, is het belangrijk om meer te weten over ijzergallusinkt en inktvraat, en hoe deze de conditie van dragers kunnen aantasten.
IJzergallusinkt
IJzergallusinkten bevatten vier onmisbare grondstoffen: water of wijn als vloeistof, arabisch gom als bindmiddel en ijzer(II)sulfaat in combinatie met een plantaardig materiaal (bijvoorbeeld galnoten) dat tannine bevat, als kleurend bestanddeel. De kleurende stof is dus een metaal-organisch complex. Als ijzer(II)ionen met tannine of galluszuur reageren, ontstaat een lichtgekleurd product dat aan de lucht oxideert tot een donker complex, ijzer(III)gallaat. Bij deze reactie komt zwavelzuur vrij. Inktrecepten vermelden in de regel een overmaat aan ijzer(II)sulfaat dat aanwezig blijft in de zure oplossing. Om met de inkt te kunnen schrijven worden soms suiker, wijn, ureum of azijn toegevoegd. Met ijzergallusinkt vloeien dus verschillende componenten in de papieren drager.
Inktvraat
De natuurlijke veroudering van papier wordt versneld door de componenten waaruit ijzergallusinkt is opgebouwd. Dat proces heet inktvraat en ontstaat door het gelijktijdig optreden van twee soorten aantasting: zure hydrolyse van cellulose (door de overmaat aan zwavelzuur) en gekatalyseerde oxidatie (door de overmaat aan ijzer(II)ionen).
Bij inktvraat verplaatsen de inktcomponenten zich in het papier. Het zwavelzuur dringt ver door buiten het gebied van de inkt, terwijl de ijzer(II)ionen in de directe omgeving van de inkt blijven. De zure hydrolyse tast dus het papier rondom de inkt aan, de oxidatie beperkt zich tot de inktlijnen.
Conditie en conservering
De complexiteit van inktvraat door ijzergallusinkten, en welke gevolgen dit heeft voor de conditie, en daarmee behoud en beheer, van de dragers is uitgebreid onderzocht door een internationale groep onderzoekers. De inzichten zijn samengebracht op de The Iron Gall Ink website.
Het conserveringsonderzoek naar de aantasting van papier door ijzergallusinkt resulteerde in methoden om aangetaste werken te behandelen. Er is een condition rating systeem ontwikkeld voor objecten met ijzergallusinkt, een non-destructieve indicatortest voor schadelijke ijzerionen en een restauratiemethode tegen inktvraat. Deze kennis is wereldwijd het fundament voor huidige behandelmethoden van door inktvraat aangetaste werken op papier.
Internationale onderscheiding
Op 14 februari 2024 ontvingen Han Neevel en Birgit Reissland, onderzoekers van het Rijkserfgoedlaboratorium van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Award for Distinction in Scholarship and Conservation voor bovengenoemd onderzoek naar inktvraat. De prijs werd uitgereikt door de College Art Association (CAA) en het American Institute for Conservation (AIC), tijdens het 112e congres van de CAA in Chicago.
Meesters op papier
Op kunst-technologisch gebied werkten onderzoekers van de RCE samen met vele conservatoren, restauratoren en conserveringswetenschappers om de geschiedenis van inktproductie te achterhalen en tekeninkten die door Hollandse meesters zijn gebruikt, te identificeren. Hierdoor is het bijvoorbeeld mogelijk om uitspraken te doen over de oorspronkelijke kleuren van inmiddels verkleurde tekeningen van Vincent van Gogh en Rembrandt. Inktonderzoek maakt het mogelijk om tot nu toe onbekende facetten van de creatie van meestertekeningen op papier te ontdekken en te vertellen.
Toonaangevende inkt-projecten
Enkele samenwerkingsprojecten waarin het inktonderzoek een belangrijke rol speelt:
- DoRe - Drawing out Rembrandt, in samenwerking met Rijksmuseum Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, Universiteit van Utrecht en NICAS, het Netherlands Institute for Conservation+Art+Science
- ReViGo - Reassessing Vincent van Gogh, project in het Science4arts programme van Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO), o.a. samenwerking met het Van Gogh Museum, Universiteit Delft en Universiteit Tilburg
- InkCor – development of a non-aqueous treatment for ink corroded manuscripts, Europees project onder leiding van National and University Library of Slovenia
- Nederlands Inktvraat Project, in samenwerking o.a. met Teylers Museum Haarlem, Stadstarchief Rotterdam, Nationaal Archief Den Haag
- Project Rembrandt: Drawings and Paintings, samenwerking met Rijksmuseum Amsterdam
- Van Gogh’s Atelierpraktijk in Context, samenwerking met het Van Gogh Museum en Shell Nederland
De Iron Gall Ink website
Zie ook
Hoort bij deze thema'sSpecialist(en)
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 15 feb 2024 om 17:31.