Hengelo (Overijssel) - Dennenbosweg 44 - Joodse begraafplaats
< Rijksmonumenten⇐ (21521) monumentenregisterMonumentnummer: 21521
Introductie
Joodse begraafplaats met poortgebouw, afgesloten van de straat door een manshoge bakstenen muur.
Kenmerken
- Datering: 1775, maar mogelijk rond 1820
- Architect: Onbekend
- Rijksmonument sinds: 22 december 1971
Historie
De ontstaansgeschiedenis van Hengelo hangt samen met het Huys Hengelo, een havezathe waar verschillende adellijke families woonden. Ten zuiden van het hof, dat ook beschikte over een kapel, ontstond een nederzetting die naar het hof werd vernoemd. Er werd begraven bij de kapel, die rond 1500 vervangen werd door een stenen kerk en begin 17de eeuw in protestantse handen kwam. Al in de eerste helft van de 18de eeuw woonden er Joden in Hengelo. In 1738 werden enkele Joodse families bij naam genoemd en is er sprake van een Joodse arts en een godsdienstonderwijzer. Aanvankelijk vielen deze Joden onder Goor, maar in 1830 werd Hengelo een zelfstandige gemeente. Men had toen al een eigen begraafplaats, ten oosten van het hof, sinds 1775 in gebruik. Overigens gaat het verhaal dat de Joden in Hengelo een tijdlang een begraafplaats deelden met de Joden van Borne en Delden en deze zou gelegen zijn ten zuiden van Borne aan de huidige Burenweg. De huidige begraafplaats zou pas begin 19de eeuw tot stand zijn gekomen toen de Joodse gemeente een stuk grond geschonken werd door baron Mulert (1799-1832). De oudste steen die leesbaar is op de begraafplaats herinnert aan een overlijden uit 1809 en vervolgens is er vanaf 1828 met enige regelmaat begraven, tot op heden.
In de 19de eeuw vestigden zich veel textielfabrieken in het dorp en de werkgelegenheid nam enorm toe. De Joodse gemeente groeide flink en was betrokken bij de textielindustrie. In 1848 had men een stenen synagoge kunnen bouwen die in 1883 is vervangen.
Bij de kadastrale opname van 1832 had de begraafplaats een grootte van 270 m2. Door aankoop van nevengelegen percelen is dat gegroeid tot ruim 1.600 m2. De straat die voor de begraafplaats loopt, de Dennenbosweg, raakte rond 1910 bebouwd en ging toen deel uitmaken van de bebouwde kom van Hengelo. Het huidige poortgebouw zou volgens sommige bronnen dateren van 1890. Aansluitend op het gebouw is de voorzijde van de begraafplaats afgeschermd van de weg door een hoge bakstenen muur met ezelsrug. In de muur is links van het poortgebouw een eenvoudige toegang met (schuif-)poort aangebracht. Het gebouw zelf is onder een met pannen belegd pannendak gebracht en bezit zowel in de voorgevel als de achtergevel een dubbele rechtgesloten deur. Aan de voorzijde met een getoogd gedeelte daarboven onder een spitsboog met daarbinnen een Davidsster. In de achtergevel is het vlak leeg. In de nok aan de voorzijde is een gevelsteen aangebracht, in het Hebreeuws. Hier zijn ter weerszijden van de toegang nog twee vensters aangebracht, eveneens eindigend in een spitsboog. In het gebouw, dat gebruikt werd voor de bewassing en het afscheid van de dode, hangt een plattegrond van de begraafplaats, een lijst met alle omgekomen Joden uit Hengelo en een afdruk van de kadastrale tekening uit het begin van de 19de eeuw met daarop ‘Joden Kerkhof’. Naast enkele banken is er ook een wasbekken en een eenvoudige vitrinekast met informatie over de begraafplaats. In de zijgevels bevinden zich grote ramen met zesruitsvensters die voldoende licht in het interieur brengen. Een detail is dat het huisje scheef staat ten opzichte van de rooilijn omdat het perceel schuin wegloopt. Dit valt echter nauwelijks op maar heeft wel tot gevolg dat er zich in de linkergevel twee ramen bevinden en in de rechtergevel drie.
Na de Tweede Wereldoorlog, waarin de meeste Joodse inwoners van Hengelo afgevoerd en vermoord waren, keerden zo’n 70 Joodse inwoners terug en samen met enkele tientallen ondergedoken Joden zetten zij de Joodse gemeente in Hengelo voort. Op de begraafplaats is een monument opgericht ter nagedachtenis van alle gemeenteleden die niet meer terugkwamen. Helaas kon de Joodse gemeente niet voorkomen dat de opgeknapte synagoge in 1960 werd gesloopt nadat de gemeente Hengelo de grond had onteigend voor de herbouw van de binnenstad. Elders werd een nieuwe synagoge gebouwd.
Rijksmonument
In 1971 is de begraafplaats in zijn geheel aangewezen als rijksmonument, dus ook het poortgebouw en alle grafmonumenten. In 1998 is het poortgebouw annex reinigingshuis gerestaureerd met behoud van de monumentale waarden. Door de stichting Onderhoud Joodse Begraafplaats wordt de begraafplaats onderhouden en is inmiddels zijn ook veel grafmonumenten hersteld. In 2018 zijn in opdracht van de stichting wederom restauratiewerkzaamheden uitgevoerd en is tevens een kleine opslagruimte gebouwd, direct links van de ingang.
Huidige situatie
De begraafplaats ligt nu midden in een woonwijk. De muur aan weerszijden van het poortgebouw is wel een opvallend element in de straat. Wat ook opvalt is dat er achter de muur veel bomen staan. Het lijkt erop dat het gedeelte aan de zuidzijde van de begraafplaats het oudste deel is. Hier staan veel oudere stenen, terwijl aan de noordzijde veel jongere grafmonumenten liggen, herkenbaar aan een rand rond het graf of een dekplaat. Tussen de oudere stenen bevinden zich fraaie exemplaren van zandsteen, meestal alleen met Hebreeuwse tekst. Enkele grafmonumenten zijn voorzien van smeedijzeren hekwerken. Direct achter het poortgebouw staan enkele bomen en achterop de begraafplaats is eveneens een grote boom te vinden. Aan de noordzijde sluit een muur de begraafplaats af van een naastgelegen perceel en aan de zuidzijde is een rand met beplanting te vinden die de achterliggende garageboxen uit het zicht houd.
Deze pagina is tot stand gekomen in samenwerking met stichting Dodenakkers.
Bronnen en verwijzingen
- Michman, Jozeph, Beem, Hartog en Michman, Dan; Pinkas. Geschiedenis van de joodse gemeenschap in Nederland, Amsterdam 1985.
- Pandsdossiers RCE, monument 21521.
- Project Het Stenen Archief
Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 4 apr 2024 om 03:02.