Toornwerd - Bij W.J. Dethmersweg 2
< Rijksmonumenten⇐ (29905) monumentenregisterMonumentnummer: 29905
Introductie
Kerkhof. Op het kerkhof dat nog steeds in gebruik is, bevinden zich een aantal 17e en 18e-eeuwse zerken. Een deel daarvan is nagenoeg onleesbaar geworden.
Kenmerken
- Datering: middeleeuwen, latere aanpassingen met name na 1818
- Architect: Onbekend
- Rijksmonument sinds: 23 mei 1973
Historie
Toornwerd, dat net ten noorden van Middelstum ligt, heeft een oorsprong in de vroege middeleeuwen. Het dorp is gebouwd op een hoge wierde met een radiale structuur met in het midden een kleine kerk of kapel. Deze viel onder de kerk van Middelstum. In 1756 werd de bouwvallige kerk getroffen door een brand waarna de resten tot 1818 bleven liggen. Hierna werd het kerkhof opnieuw ingericht.
Tussen 1883 en 1906 werd de wierde grotendeels afgegraven waardoor het kerkhof op een steile heuvel kwam te liggen. In 1894 werd een nieuwe, vrijstaande klokkentoren gebouwd (in 2001 beschermd onder nummer 517365) op de locatie van de oude toren. In 1905 werd een aanbesteding gedaan voor het vernieuwen en maken van “steenen trappen” bij de begraafplaats van Toornwerd, naar een ontwerp van aannemer/architect Eildert de Jonge (1841-1918) die ook de toren had ontworpen. De trappartij was nodig om de hoogte tussen de straat en het kerkhof te overbruggen. De trappartij, met een smeedijzeren hekwerk tussen gietijzeren pijlers, bestaat uit drie niveaus.
Op het kerkhof lagen volgens een vroege beschrijving talloze oudere zerken. Beschreven werden onder meer de oudste grafzerk te Toornwerd die dateert van 1668 voor „Trientien Tornes gewesen de huisvrouwe van Reender Hayes van 't huis die Neije Noord". Verder werd een zerk uit 1670 aangetroffen voor „Doede Everts van Sickemaheert"; een van 1672 voor „Reender Hayes van 't Huis de Neije Noort"; een van 1677 voor „Aeike Reenders in den Nordt"; een van 1694 voor „Claes Gerreyts van 't Huis de Neye Noort"; een van 1702 voor „Elske Cornelis Huisfrouw van Sirp Elema in den Noort"; een van 1773 voor „Jan Pieters Zant op Hogemaheert"; een van 1786 voor „Geertruit Sijgers Huisvrouw van Pieter Derks Huisenga op de Oude Noort"; een van 1793 voor „Pieter Derks Huisenga op den Oude Noort"; een van 1821 voor „Sieger Pieters Huizenga op Oud Noord"; een van 1821 voor „Tamme Pieters Huizenga op Oud Noort". Op verschillende zerken was sprake van grafpoëzie. Op de zerk van Sieger Pieters Huizenga was het volgende vers te lezen:
Dit broederpaar rust hier met lof
Door een besmette ziektestof,
Zij leefden" zacht en wel te vree,
Voor vrouw en kinderen en voor vee.Nu rust het ligchaam in het graf,
Ei kindren droocht uw tranen af.De mensch zal hier altijd niet leven,
Zoo sterven wij hier al te gaar,
Hum is wel zestig jaar gegeven.
O sterfling! leert dit ook van haar.— onbekend, zerk van Sieger Pieters Huizenga
Van nazaten van Sieger Pieters en Tamme Pieters Huizenga zijn nog wel grafstenen te vinden, maar die dateren alle van later in de 19de eeuw. Dat zal ook bij veel andere families waarschijnlijk het geval zijn geweest. Wel nog aanwezig is de zerk van Geertruit Sijgers, overleden in 1793. Mogelijk zijn er nog een aantal, maar die zijn zodanig verweerd dat ze niet meer te lezen zijn. De zerken die nu nog op het kerkhof te vinden zijn, zijn grotendeels 19de-eeuws. Nog latere stenen betreft met name stèles en daarbij is bij de jongere grafmonumenten vaak graniet gebruikt in plaats van hardsteen.
Eind mei 1940 werden op het kerkhof de stoffelijke resten van reserve-kapitein W.J. Dethmers hier begraven. Dethmers was landbouwer en steenfabrikant in Toornwerd en werd op 10 mei bij Dordrecht getroffen door een kogel en overleed op 25 mei. Midden op het kerkhof is voor hem een zandstenen obelisk opgericht, later aangevuld met een granieten rand nadat zijn echtgenote in 1988 na haar overlijden hier is bijgezet.
Rijksmonument
Het kerkhof werd aangewezen in 1973. De trappartij werd in 2005 gerestaureerd.
Sinds 2014 is de toren ‘op Doord’, zoals Toornwerd door de bewoners wordt genoemd, eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken. Die hebben ook het kerkhof daarmee in handen gekregen.
Huidige situatie
Wie het kerkhof bezoek wordt met name verrast door de monumentaliteit van de trappartij. Een niet alledaags gezicht bij een dorpskerkhof zoals dit. Het hekwerk dat opgenomen is in de trappartij bestaat uit een breed dubbel smeedijzeren hekwerk met fraai krulwerk tussen zware gietijzeren pijlers die bekroond worden met vazen. Links en rechts zijn kleinere loophekken aangebracht met op de zijkanten een smallere gietijzeren pijlers in exact dezelfde vormgeving als de hoofdpijlers. De pijlers staan gemonteerd op zware hardstenen blokken die in de trappartij zijn opgenomen. Ter weerszijden zorgen smeedijzeren wangen voor een volledige afsluiting.
Eenmaal boven aan de trappen is nog niet het hoogste deel van het kerkhof bereikt. Vanaf een smal klinkerpad dat rond het kerkhof loopt is er zeker nog een halve meter of meer te overbruggen. In het talud staan nu naast diverse struiken vooral essen en een enkele esdoorn. De essen hebben helaas last van de essentaksterfte en zullen op termijn vervangen moeten worden. Daar het talud vrij steil is, is de beplanting van essentieel belang.
De grafmonumenten liggen in het gras en variëren in ouderdom van de 18de eeuw tot heden. Enkele jongere monumenten vallen sterk op omdat ze een kunstzinnige vormgeving hebben in tegenstelling tot de oudere grafmonumenten. Dat betreft veel hardstenen zerken op een bakstenen roef, soms meerdere naast elkaar en een aantal ook met een smeedijzeren hekwerk rondom. Verder staan er nog een groot aantal typische stèles, smal en hoog van hardsteen. Zelfs een aantal jongere zijn naar dat schema opgezet, maar er zijn ook jongere grafmonumenten die de karakteristiek van het kerkhof enigszins tenietdoen door hun lage en brede vormgeving. Dit zijn voorbeelden van de jongere grafcultuur die door het hele land gevonden kan worden, terwijl de oudere veelal aansluiten op een noordelijke grafcultuur met typische symboliek. Treurbomen en palmtakken zijn bij de oude stenen de meest voorkomende symbolen. Sommige stenen kennen een meer uitgebreide symboliek, zoals een boodschap verkondigende engel.
Deze pagina is tot stand gekomen in samenwerking met stichting Dodenakkers.
Bronnen en verwijzingen
Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 4 apr 2024 om 03:02.