Helden - Bij Mariaplein 22

⇐ (392471) monumentenregisterMonumentnummer: 392471

Introductie

Negentien graftekens, zeventiende tot en met de negentiende eeuw; alle uitgevoerd in hardsteen. Eén zeventiende eeuws leistenen grafteken in het kerkportaal.

Op de vooroorlogse afbeelding van het kerkhof staan alle grafkruisen nog verspreid en is het raadhuis nog in functie.

In het torenportaal hangt een restant van een leistenen grafkruis uit 1666. Het werd gevonden in een tuin waar het dienst deed als drempel.

Overzicht van de losstaande grafmonumenten uit de negentiende eeuw, rechts van de kerk die nu ook beschermd zijn.

Kenmerken

Graftekens:

• Datering: zeventiende tot negentiende eeuw
• Architect: onbekend
• Rijksmonument sinds: 6 november 1990

Geschiedenis

Kerk en kerkhof van Helden dateren al van voor 1200, maar in 1230 wordt de kerk voor het eerst genoemd. Dan wordt de kerk door graaf Van Horne overgedragen aan de Norbertijnenabdij van Averbode. Aan het eind van de dertiende eeuw komt Helden onder het graafschap Gelre wat zo blijft tot 1794. In 1455 is een nieuwe kerk gebouwd. Het kerkhof lag voor het grootste deel aan de zuidzijde. In 1778 werd aan de noordzijde, dicht bij de kerk, het raadhuis van Helden gebouwd. Aan die zijde was het kerkhof veel smaller, maar werd wel gebruikt voor begraven. Tot 1844 zijn ook de doden uit Panningen begraven op het kerkhof van Helden. Het kerkhof was omgeven met muren die telkens nogal wat onderhoud vroegen.

In 1926 werd de kerk opgenomen in een publicatie van de Voorlopige Lijst van Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Daarbij werd genoemd: Een 25-tal steenen kerkhofkruisen (1600-1702). In 1937 verscheen de Geïllustreerde beschrijving van de Monumenten van Geschiedenis en Kunst in Noord-Limburg, maar daar wordt het kerkhof niet genoemd. Ook niet in de herdruk uit 1971.

In 1944 werd de kerktoren door terugtrekkende Duitse troepen opgeblazen. Daarbij liep ook het schip van de kerk grote schade op en veel puin kwam op het kerkhof terecht, waardoor tal van grafstenen beschadigd raakten. Bij de herbouw van de kerk werd het schip vergroot en is de toren wat meer naar voren gezet, zodat er meer ruimte in de kerk ontstond. In de vloer van de toren werden enkele zerken uit de kerk geplaatst.

Begraven op het kerkhof werd na 1944 gestaakt en aan ’t Höltje, niet ver van de kerk werd een nieuwe begraafplaats aangelegd. Deze werd in 1948 ingezegend maar er zal al eerder begraven zijn. Stoffelijke resten afkomstig van het oude kerkhof werden bij het centrale kruis begraven. In 1954 werd wat overbleef van het kerkhof opgeknapt. De overgebleven grafkruisen zijn toen tegen de kerkmuur geplaatst. Sommige kruisen werden opgeknapt om de teksten leesbaar te houden. In 1961 publiceerde Jan Belonje zijn Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Limburg waarin ook Helden aan bod komt. Belonje beschrijft dan 14 grafkruisen en een enkel jonger grafmonument. Dat betreft opvallend genoeg maar voor een klein deel de huidige grafkruisen. Belonje beschrijft ook grafkruisen die er nu niet meer zijn.

In 1968 werd in het rijksmonumentenregister het monument 21381 ingeschreven, betreffende de St. Lambertuskerk. In 1990 volgde op verzoek van het kerkbestuur en de gemeente de aanwijzing van ”Negentien graftekens, XVII, waarvan vijftien uitgevoerd in hardsteen en vier in leisteen”. Van de aanwijzing is alleen de administratieve afhandeling terug te vinden.

Mysterie rondom de aantallen

In 1988 was door natuursteendeskundige G. Overeem van de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg een opname gemaakt van 15 stenen (waaronder die van kerkmeester Verhaegh). Hij vond de stenen niet alle op dezelfde locatie, maar wel betrof het materiaal van de stenen in alle gevallen hardsteen of meer specifiek Namense steen. Een grafkruis van Jacop …. Ors (1633) werd beschreven als 'erg gescheurd' en dat losse delen opgeslagen zijn in de pastorie. Er wordt ook beschreven dat in de garage van de pastorie nog vier grafkruisen staan, uitgevoerd in leisteen maar dat die in een erbarmelijke staat verkeerden. Destijds werd aanbevolen om deze grafkruisen te laten behandelen met de Ibach-methode waarbij de stenen geïmpregneerd worden waardoor ze behouden kunnen blijven. Specifiek benoemde Overeem 15 graftekens (dus inclusief dat van de kerkmeester) en 4 grafkruisen van leisteen. Hij benoemde geen andere grafmonumenten. Overeen gaf destijds aan dat de grafkruisen van leisteen uniek zijn in Nederland.

Huidige situatie

De Heemkundevereniging Helden heeft inmiddels in de database van de website AEZEL alle grafmonumenten ingevoerd. Een rondgang rond de kerk in 2023 leidde tot de opname van 12 hardstenen grafkruisen uit de zeventiende eeuw, 1 uit de negentiende eeuw en 6 hardstenen grafmonumenten uit de negentiende eeuw. In het torenportaal staat een stèle van leisteen, maar dat materiaal is verder op het kerkhof niet meer aangetroffen. Achter de kerk staan nog enkele gietijzeren grafkruisen, waarvan twee met alleen de afgebroken onderzijden. Ook liggen tegen het koor de graven van Petrus de Koning (ⴕ 1826) en Petronella van Zail (ⴕ 1842), stichters van Koningslust. Op de graven ligt een verhoging met rondom een bakstenen muur en een vloer van stukken hardsteen. Aan de noordzijde staat verder nog het grafmonument uit de negentiende eeuw voor kerkmeester Verhaegh (ernstig beschadigd) en vervolgens enkele jongere, twintigste-eeuwse grafmonumenten die door de parochie bewaard worden.

De grafkruisen staan zowel aan de zuid- als de noordzijde van de kerk. Vanaf de eerste aan de zuidzijde tot de laatste aan de noordzijde (van toren – koor – toren) staan op rij nu rond de kerk de volgende grafkruisen:

Nr.	Eazel	Locatie	Type	Materiaal	Namen	Jaartallen
1	101	Zuidzijde	Grafkruis	Hardsteen	Knippenbergh, Johannes van Joansen, Maria Zelen, Marcelus Knippenberg, Leonora	16.. 1673 1690 1694
2	102	Zuidzijde	Grafkruis	Hardsteen	Kessels, Dirck Gyssen, Pieterken	16.. 1672
3	103	Zuidzijde	Grafkruis	Hardsteen	Comans, Lenart Loen, Trien van	1636 1643
4	104	Zuidzijde	Grafkruis	Hardsteen	Huymans, Lendert Huyswyf	16.. 1652
5	105	Zuidzijde	Grafkruis	Hardsteen	Oertgens, Maesz
6	106	Zuidzijde	Grafkruis	Hardsteen	Feiken (huisvrouw Peter Nessen)	1629
7	119	Noordzijde	Grafkruis	Hardsteen	Seelen, Henderick Feiken (syn husvrou) Hesen, Dyerick Seelen, Marya	1600 1607 16.. 16..
8	124	Noordzijde	Grafkruis	Hardsteen	Jeucken, Willem Teuwer, Heylken Jaicken, Wilhelmina Janssen, Derich	1621 16.. 1700 17..
9	125	Noordzijde	Grafkruis	Hardsteen	Roefs, Wilhelm Leen, Petronella Roefs, Michiel Aengeneend, Beatrix	1636 1666
10	?	Noordzijde	Grafkruis	Hardsteen	Mortel, Petrus Johannes van den	1858
11	?	Noordzijde	Grafkruis	Hardsteen	Roggel, Truitten	1650
12	128	Noordzijde	Grafkruis	Hardsteen	Neesen, Peter	1622
13	130	Noordzijde	Grafkruis	Hardsteen	Verhaegh, Symon Cuipers, Wilemyna	1695 1702

Negentiende-eeuwse grafmonumenten

Naast de grafkruizen staan er nog 6 andere grafmonumenten op het kerkhof. Dit betreft vijf grafmonumenten voor priesters. Belonje beschrijft een van hun grafmonumenten, te weten dat voor Johannes Gast, die onder meer missionaris was op Curaçao.

Een andere grafmonument, staand op een grafkelder, betreft dat voor de familie Haffmans. De eerste die in de grafkelder is bijgezet betreft Antoon Alphons Lambert Haffmans, notaris in Helden, tevens lid van de gemeenteraad en Provinciale Staten. Diens vrouw en een zoon en dochter zijn hier later ook bijgezet. Zoon Oscar was net als zijn vader actief als notaris maar ook in de gemeenteraad, Provinciale Staten en de Eerste Kamer. De familie was onder meer in bezit van kasteel Ooijen in Broekhuizenvorst.

Het gaat bij elkaar om de volgende monumenten:

Nr.	Eazel	Locatie	Type	Materiaal	Namen	Jaartallen
14	107	Zuidzijde	Obelisk op basement	Hardsteen	Janssen, Leonardus Judocus	1875
15	108	Zuidzijde	Tombe met kruis	Hardsteen, marmer	Gast, Johannes	1823-1878
16	109	Zuidzijde	Kruis op basement	Hardsteen	Jeuken, Joannes	1851-1908
17	110	Zuidzijde	Kruis op getrapt basement	Hardsteen	Haffmans, Oscar Maria Franciscus Haffmans, Marie Eugene Bernegau-Albrecht, Maria Theresia S. Haffmans, Antoon Alphons Lambert	1859-1933 1864-1915 1825-1900 1821-1895
18	111	Zuidzijde	Stèle met kruis op basement	Hardsteen	Jacobs, Joannes Hubertus	1828-1897
19	112	Zuidzijde	Cippus op basement	Hardsteen	Oijen, Joan Henricus	1816-1858

Beschermde onderdelen

Uit het huidige overzicht komt naar voren dat getracht is de grafkruisen te behouden door ze tegen de muur te plaatsen. We krijgen geen indruk meer van hoe het kerkhof er ooit bij lag, maar wel weten we dat de 6 jongere grafmonumenten nog op hun oorspronkelijke locatie staan. Vanaf 2023 zijn nagenoeg alle waardevolle grafmonumenten, inclusief het resterende grafkruis in het kerkportaal, beschermd. Helaas zijn de overige grafkruisen van leisteen verdwenen. Wat rest is een foto van de verzameling in de garage van de pastorie .

Alle 13 grafkruisen die nog rond de kerk staan zijn van het type dat veelal gebruikt werd in de zestiende en zeventiende eeuw in Limburg en nu nog veel op kerkhoven in Limburg te vinden is. Een groot deel van dergelijke stenen is ingemetseld in muren. Meestal hebben oudere kruisen nog een gotisch schrift maar die zijn hier niet aangetroffen. Wel dus een negentiende-eeuws kruis. Enkele grafkruisen bevatten symboliek of een familiewapen.

De 6 overige grafmonumenten zijn voor de historie van Helden en ook voor het kerkhof wel van belang. Het zijn fraaie voorbeelden van monumenten op priestergraven. Samen met het monument voor de familie Haffkamp verwijzen ze naar de geschiedenis van Helden in de negentiende eeuw.

---

Deze pagina is tot stand gekomen in samenwerking met stichting Dodenakkers.

Bronnen en verwijzingen

• Grafmonumenten op kerkhof Helden
• Belonje, Dr. J.; Genealogische en Heraldische Gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Limburg, Maastricht 1961

Zie ook

Monumenten

• 21381 (Let op: pagina bestaat niet.)

Hoort bij deze thema's

• Begraafplaatsen en grafmonumenten

Trefwoorden

Kerkhof, Grafmonumenten

Specialist(en)

• Leon Bok

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

---