Huisduinen - Admiraal Verhuellplein 1 - Fort Kijkduin

⇐ (46768) monumentenregisterMonumentnummer: 46768

Introductie

Vestingwerk. Fort, ontstaan vanuit een gedeeltelijk gebastionneerd reduit, bestaande uit acht half boogvormige, afgedekte ruimten, waarin een waterkelder en voorzien van een vuurleidingskoepel. Het reduit wordt omgeven door een droge gracht met gemetselde muren en een holle beer. Voor het reduit een tamboer met rolbrug, wachthuis en fortwachterswoning. Daaromheen een contrescarpgalerij en -muur met toegevoegd kruitmagazijn. Verder een verbindingsgang tussen het voormalige zuidoostbastion en de buitenste verdedigingslinie.

Kenmerken

• Datering: 1811-1813 met latere toevoegingen
• Architect: onbekend
• Bouwstijl: n.v.t.
• Rijksmonument sinds: 23 augustus 1989

Aanleiding voor de bouw van het fort was de landing van Engelse en Russische troepen in 1799 op de kust van Noord-Holland ten zuiden van Huisduinen en de daarop volgende verovering van Den Helder, dat aan de zuidzijde onvoldoende verdedigd bleek. In 1811 besluit Napoleon, na zijn bezoek ter plaatse, tot de bouw van de Stelling van Den Helder waar dit fort deel van gaat uitmaken. Het fort is tussen 1811 en 1813 gebouwd als een reduit met twee bastions aan de zuidzijde. Het werd omgeven door een droge gracht met gemetselde muren. Het reduit bestaat uit acht, half boogvormige, afgedekte ruimten (kazematten). Over de droge gracht wordt een klapbrug gebouwd. De enige toegang tot het reduit bevindt zich aan de bovenzijde. Aan de noordzijde van de droge gracht wordt een contrescarp gebouwd met daarin een kustbatterij. Het fort kreeg daarbij de naam Fort Morland, genoemd naar een gesneuvelde Franse generaal. Later werd de naam gewijzigd in Fort Kijkduin.

Na de val van Napoleon besluit koning Willem I het fort, evenals de andere onderdelen van de stelling van Den Helder verder af te laten bouwen. Als eerste wordt na 1820 bovenop het reduit een verdedigbare vuurtoren gebouwd, die na het in gebruik nemen van de nabijgelegen vuurtoren ‘Lange Jaap’ weer wordt afgebroken. Ook is in 1820 door verzakkingen in het middengedeelte van het reduit een funderingsherstel uitgevoerd.

In de loop van de jaren wordt het fort verder aangepast en uitgebreid. Bij een opknapbeurt in 1827 worden er kozijnen geplaatst voor de aanbrengen van ramen en deuren en krijgen de beuken een stenen vloer. De klapbrug over de gracht wordt vervangen door een rolburg. In 1836 wordt een begin gemaakt met de aanleg van een kustbatterij aan de westzijde van het reduit. Aan de buitenzijde wordt deze beschermd door een droge gracht. In 1859 wordt in de oostmuur van de gracht een bomvrije bergplaats gebouwd en in 1879 krijgt het fort in één van de beuken het eerste torpedostation van Nederland.

Tussen 1881 en 1883 wordt het fort nog verder uitgebreid. Er wordt een tweede kustbatterij aangelegd en aan de landzijde komt een tweede sterke verdedigingslinie met een nieuwe droge gracht en de daarbij behorende munitiemagazijnen, remises, schuilplaatsen en kazematten. Een aantal van deze onderdelen wordt via ondergrondse gangen met elkaar verbonden. Ook de toegang van het fort wordt ingrijpend aangepast. Achter de grote verdedigingsmuur van de tamboer aan de noordzijde van het fort worden een stenen wachthuis en een fortwachterswoning gebouwd.

In 1897 wordt op de fundamenten van de voormalige vuurtoren op het dak van het reduit en vuurleidingskoepel gebouwd. De uitkijkpost bovenin de toren bestaat uit een gietijzeren borstwering met een afdekplaat van pantserstaal.

In 1913 werd besloten het fort in zuidwestelijke richting te vergroten. Daarvoor is de contrescarpmuur afgebroken. Ook zijn de twee zuidelijke bastions aan de zuidoostzijde geheel en aan de zuidwestzijde gedeeltelijk gesloopt en is een gedeeltelijke paalfundering geslagen. Het plan werd echter uiteindelijk niet verder uitgevoerd.

Tijdens de Duitse bezetting gaat het fort deel uitmaken van de Atlantikwall. Daarbij wordt het fort gebruikt als centrum voor artillerieopleiding voor de Kriegsmarine. Omdat de Duitsers het fort ook als bomvrij onderkomen willen gebruiken krijgt het reduit een kap van gewapend beton met daaronder een dikke laag zand. De vuurleidingskoepel wordt bestemd als uitkijkpost.

Door de ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog opgedaan met een moderne luchtoorlog bleek dat het fort zijn strategisch belang te hebben verloren. Om die reden wordt het fort in 1957 als vesting opgeheven. In 1971 wordt de kustbatterij t.b.v. de dijkverzwaring gesloopt.

Vanaf 1989 vindt een grootscheepse restauratie plaats. Uitgangspunt daarbij is om zoveel mogelijke de situatie van rond 1880 te herstellen. Om te beginnen wordt de tamboermuur hersteld en worden de rolbrug, de fortwachterswoning en het wachthuis herbouwd. De wijzigingen in de buitenmuren van het reduit die na 1880 zijn aangebracht worden grotendeels ongedaan gemaakt. Tijdens de restauratiewerkzaamheden worden een ruim 70 meter lange verbindingsgang tussen het voormalige zuidoostbastion en de buitenste verdedigingslinie ontdekt en ook een waterkelder in één van de beuken.

De tijdens de bezetting aangebrachte betonnen kap met het onderliggende zandpakket is verwijderd en vervangen door een overkapping van lichter materiaal t.b.v. de herbestemming van het fort als museum met bijbehorende voorzieningen.

Monumentale waarde

Het op bevel van Napoleon gebouwde fort is een belangrijk onderdeel van de vestingwerken van Den Helder en is van groot belang voor de militaire geschiedenis, niet alleen van Den Helder maar van heel Nederland. Bovendien is het fort van belang vanwege de verschillende tijdlagen die hier te vinden zijn en die getuigen van de veranderende visies in de loop van de tijd m.b.t. vestingbouw.

Bronnen en verwijzingen

• Bibliotheek RCE K.J. van den Berg, Fort Kijkduin, van nieuwbouw naar restauratie, Den Helder, 1997
• Bibliotheek RCE J. van Tongeren, Beknopt overzicht van de geschiedenis Stelling Den Helder in: Stelling Krant, 1e jaargang 2 en tweede jaargang 1, 1992 en 1993
• Bibliotheek RCE Stichting Menno van Coehoorn, Atlas van Historische Vestingwerken in Nederland, Utrecht Noord Holland, 1964
• Monumenten in Nederland S. van Ginkel-Meester e.a., Monumenten in Nederland, Noord-Holland: Huisduinen, 2006

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten
• Monumenten - Verdedigingswerken en militaire gebouwen

Hoort bij deze thema's

• Monumenten
• Verdedigingswerken en militaire gebouwen

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

---