Bloemendaal

⇐ (532281) monumentenregisterMonumentnummer: 532281

Introductie

Heemtuin, voluit Thijsse's Hof Planten- en Vogeltuin in het Bloemendaalsche Bos geheten. Aangelegd volgens de natuur- en educatieve principes van dr. Jac. P. Thijsse.

Afb. 1. Thijsse's Hof. Esther Westerveld from Haarlemmermeer, Nederland, CC BY 2.0 <https://creativecommons.org/licenses/by/2.0>, via Wikimedia Commons

Afb. 2. Wandelpad in de heemtuin Thijsse's Hof. WeeJeeVee, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons

Afb. 3. De aanleg van Thijsse's Hof. Facebook Thijsse's Hof, Public domain, via Wikimedia Commons

Afb. 4. Standbeeld van Jac. P. Thijsse in Thijsse's Hof. WeeJeeVee, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons

Kenmerken

Datering: 1925
Tuinstijl: Engelse landschapsstijl
Tuinarchitect: Leonard Springer (ontwerp) Cees Sipkes (beplantingsplan)
Rijksmonument sinds: 4 december 2015

Aanleiding voor de bescherming

In 2014 ontving de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) de suggestie om de heemtuin Thijsse’s Hof aan te wijzen als rijksmonument. De suggestie was ingediend door de beheerder: Stichting Thijsse’s Hof. Gemeente Bloemendaal is formeel eigenaar, maar sinds de oprichting in 1925 fungeert de Stichting in de praktijk als eigenaar. De RCE heeft de suggestie onderzocht en kwam tot de conclusie dat het hier gaat om een “onontdekt juweel”. Conform de geldende beleidsregel (beperkt aanwijzen, tenzij) was het gerechtvaardigd om Thijsse's Hof aan te wijzen als rijksmonument.

Jac. P. Thijsse

In het kader van deze kennisbank wordt slechts kort ingegaan op de naamgever van het heempark. Thijsse's (Maastricht 25 juli 1865 - Overveen 8 januari1945) bekendheid door zijn geschriften, veel meer dan alleen de beroemde 'Verkade Albums', zijn niet aflatende inspanningen om de Nederlandse flora en fauna onder de aandacht te brengen (redding Naardermeer) en bestuursfuncties in diverse natuurorganisaties, vaak mede door hem opgericht (Vereniging Natuurmonumenten), hebben hem reeds bij leven grote bekendheid én waardering (eredoctoraat) opgeleverd. Zijn belangrijkste verdienste is vooral gelegen in de manier waarop hij door zijn vermogen tot popularisering van de natuur een groot publiek heeft weten te bereiken. Mede daardoor is een mentaliteitsverandering tot stand gebracht waardoor natuurbescherming deel is gaan uitmaken van onze maatschappijvisie.

Vanwege de gezondheid van de jongste zoon verhuisde het gezin in 1902 van Amsterdam naar Bloemendaal. Toen Thijsse 60 jaar werd, stelde de gemeente Bloemendaal op initiatief van enkele vrienden en bewonderaars een stuk grond aan de Mollaan in Bloemendaal ter beschikking. Tegelijkertijd werd de bijbehorende beheerstichting opgericht. Thijsse bemoeide zich intensief met de aanleg en de beplanting van de 2 hectare grond tot heemtuin. Eenmaal gereed stelde hij de tuin open voor het publiek. Ook nu nog kan het publiek daar vrij rondlopen. Ook worden er nog steeds groepen schoolkinderen ontvangen. Na zijn overlijden is Jac. P. Thijsse begraven op de Algemene Begraafplaats aan de Bergweg in Bloemendaal.

Heemtuinen in Nederland

Een heemtuin, heembos of heempark is een kunstmatig, veelal omheind landschapselement, bedoeld om de inheemse, wilde flora en fauna te laten zien. Het begrip is geïntroduceerd door Thijsse. Het oorspronkelijke idee van Thijsse was dat van een 'educatief plantsoen' dicht bij de mensen. De nadruk lag niet op soortenkennis, maar op inzicht in leefgemeenschappen van planten en dieren. Veel oorspronkelijke heemtuinen zoals Thijsse die zag, zijn verdwenen. Tot de uitzonderingen behoren Thijsse's Hof in Bloemendaal (1925), Veermanshof te Wijhe (1971), Thijssepark in Amstelveen (vernoemd naar Thijsse, aangelegd in fases in de jaren '40 tot '70, tevens rijksmonument nr. 532027) en Heemtuin Rucphen (1980-1981 niet aangelegd als educatieve tuin maar als sociale werkvoorziening en kreeg later een educatieve functie). Deze worden nog steeds als educatieve heemtuinen onderhouden.

Thijsse's Hof

Omschrijving

Heemtuin, ca. 2 hectaren groot, gelegen aan de Mollaan in Bloemendaal. Aanleg volgens de principes van de Engelse landschaps architectuur naar ontwerp van L.A. Springer. De beplanting bestaat uit louter inheemse soorten die voorkomen in de Kennemer duinen. Hiervoor zijn diverse biotopen aangelegd waaronder:

een centrale vijver;
droog duingrasland met onder andere zachte haver en geel zonneroosje;
duinbos met onder andere zomereik en beuk, een struiklaag met onder andere eenstijlige meidoorn en hazelaar en een kruidlaag met onder andere daslook en dagkoekoeksbloem;
natte duinvallei met onder andere rietorchis en zomerklokjes;
muurbegroeiingen met onder andere steenbreekvaren;
onkruidakkers met onder andere klaproos en groot spiegelklokje.

Nabij de entree aan de Mollaan bevindt zich een instructielokaal uit 2013 van BBHD architecten. Dit vervangt een ouder lokaal uit 1976. In dit gedeelte ligt ook onkruidakkers, een kleine vijver en lage muren met muurbegroeiing. Daarna volgt het pad door het duinbos. Centraal ligt de grote vijver. Uitkijkend over de vijver staat een levensgroot bronzen beeld van Jac. P. Thijsse, vervaardigd door Jolanda Prinsen in 1996. De demonstratiestrook achter de vijver is een afgebakend gedeelte waar inheemse planten worden getoond die elders in Nederland voorkomen. In de hogere zone ligt het droge duingrasland.

Geschiedenis

De Hof werd ontworpen door Leonard Anthony Springer en onder toeziend oog van Thijsse aangelegd. Cees Sipkes die de eerste kwekerij in Nederland met inheemse planten had, 'De Teunisbloem' in Haarlem, leverde planten. Uit de correspondentie tussen Thijsse en Springer, die bewaard is gebleven in het archief van Thijsse's Hof, blijkt dat Thijsse zich intensief bemoeide met het ontwerp. Begin 20ste eeuw was een dergelijke tuin een nieuw fenomeen, want in tuinen en parken was men in de eerste plaats gericht op een exotisch sortiment. Wilde planten kwamen vroeger veel voor en werden niet de moeite waard gevonden om in tuinen te kweken. Door de verstedelijking en de intensivering van de landbouw nam ook toen al de natuurlijke rijkdom af. Veel wilde planten werden steeds minder gewoon en vaak zeldzaam en bedreigd in hun voortbestaan. Daardoor nam de belangstelling voor wilde planten alsook voor de natuur in het algemeen toe. Ook wilde planten werden begerenswaardig voor de tuin. Thijsse was de eerste die tuinen met louter inheemse soorten voorstelde. Thijsse's Hof is daarmee de eerste en dus oudste heemtuin van Nederland. In de Hof gaf hij geregeld zelf excursies. Thijsse schreef twee publicaties over zijn hof: 'Het eerste jaar in Thijsses hof' en 'Het tweede jaar in Thijsses hof'(1942).

Natuureducatie

Thijsse’s Hof is bovendien de eerste tuin die voor natuureducatie werd aangelegd. Daarom liet Thijsse de wilde planten groeien in hun natuurlijk verband, in zogenaamde plantengemeenschappen en niet cultuurmatig geordend zoals in botanische tuinen en siertuinen. De ordening van de wilde planten komt (grotendeels) door natuurlijke processen tot stand al geeft de mens wel een eerste aanzet via aanplant en uitzaai. In dit type heemtuin, de natuurtuin, kan de bezoeker niet alleen wilde planten op zichzelf leren kennen maar ook kennis opdoen over het samengroeien van plantensoorten en over het verband tussen plantensoorten en hun milieu (ecologie). Het opdoen van ecologische kennis is zeer belangrijk in het verband met het natuur- en milieubeheer. Nog steeds krijgen schoolklassen uit Bloemendaal en omgeving (ca. 900 kinderen per kwartaal) daar biologieles zoals Thijsse het bedoelde: door de natuur onvergetelijk te beleven.

Natuurontwikkeling

Thijsse’s Hof is tevens het oudste voorbeeld van natuurontwikkeling in Nederland en is als zodanig ook van natuurwetenschappelijke betekenis. Onder natuurontwikkeling verstaan we het proces waarbij gebieden met een lage natuurwaarde, in de regel agrarische gronden, omgevormd worden tot waardevolle natuurgebieden waar nieuwe levensmogelijkheden geboden worden aan onder andere zeldzame en bedreigde planten- en diersoorten. Datzelfde proces heeft op de plek van Thijsse’s Hof plaatsgevonden. Daar werd een braakliggend aardappelakkertje met eiken hakhout omgevormd tot gevarieerd natuurgebied. Het is de eerste keer dat doelbewust door uitgraving op de ene plek en opbrengen van zand elders, een gevarieerd milieu werd geschapen waar een belangrijk deel van de duinflora een groeiplaats vindt.

Vrijwilligers

In de periode van 1925 tot en met 1958 werd vooral gewerkt aan het behouden van de Hof conform de eerste aanleg. Rond 1958 stond de Hof daardoor zowel ecologisch als educatief niet meer 'op de kaart'. Tussen 1959/60 en 1964 werd daarom een renovatieplan uitgevoerd. Dit werd in 1990 nogmaals herhaald. Het vele werk in de Hof wordt onder leiding van één betaalde hovenier door een grote groep vrijwilligers uitgevoerd.

Monumentale waarden

Thijsse's Hof is van algemeen belang vanwege

Cultuurhistorische waarde: belang van het object als bijzondere uitdrukking van een landschappelijke ontwikkeling en wegens innovatieve waarde en pionierskarakter; Thijsse heeft het begrip heemtuin geïntroduceerd als reactie op de verschraling van de natuurlijke soortenrijkdom in Nederland. Dergelijke bewegingen kwamen ook op in de ons omringende landen, voornamelijk Duitsland en België. De tuin is het oudste voorbeeld van natuurontwikkeling in Nederland. De tuin is van groot belang als weerspiegeling van de opkomst van de natuurbescherming in Nederland waarvan Thijsse één van de belangrijke grondleggers was. De tot op de dag van vandaag voorgezette educatieve functie en vrije wandeling;

Tuinhistorische waarde: belang van het object voor het oeuvre van L.A. Springer en wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp, aangelegd volgens de filosofie van Jac. P. Thijsse. Thijsse heeft zich direct bemoeid met het ontwerp. De soortenrijkdom is groot en weerspiegelt de soorten die van nature in de Kennemer duinen voorkomt. De aanplant is voor een deel verzorgd door Cees Sipkes die de eerste kwekerij in Nederland had met inheemse soorten;

Situationele en ensemblewaarde wegens de betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving. Dit in relatie tot de geschiedenis van de voormalige buitenplaats Saxenburg en de latere aanleg van het Bloemendaalse bos. Tevens gelegen binnen het beschermde gezicht Bloemendaalse Park/Duin en Daal;

Gaafheid en herkenbaarheid. De tuin is gaaf in opzet, structuur en plantensortiment. Er hebben enkele wijzigingen plaatsgevonden zoals de bouw van een bescheiden instructielokaal en een demonstratiestrook maar deze zijn van ondergeschikt en belang en tasten de monumentale waarde niet aan. De tuin is nog een goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke historische functie;

Zeldzaamheid, belang van het object wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, typologisch of functioneel opzicht; De heemtuin Thijsse’s Hof is de eerste, en daarmee oudste van Nederland. Andere heemtuinen van enige ouderdom zijn inmiddels verloren gegaan.

Bronnen en verwijzingen

Zie ook

Artikelen

Rijksmonumenten

Hoort bij deze thema's

Monumenten

Begrippen

Landschapsstijl

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

Vragen, verbeteringen of opmerkingen?
U kunt op deze kennisbank reageren via het reactieformulier.