Amersfoort - Hof 1 - Sint-Joriskerk

⇐ (7882) monumentenregisterMonumentnummer: 7882

Introductie

Driebeukige gotische hallenkerk.

De kerk, gezien vanaf de Onze Lieve Vrouwetoren. Foto: Reliwiki / André van Dijk, 2010

Kenmerken

• Datering: ca. 1250 - 1530
• Bouwstijl: gotiek
• Rijksmonument sinds: 4 januari 1966

Geschiedenis

De huidige St. Joriskerk kent een lange en complexe bouwgeschiedenis van meerdere fasen. Het is het oudste gebouw van Amersfoort. De kerk is gewijd aan de heilige Joris, de beschermheilige van de stad. In de elfde eeuw stond op deze locatie een houten kapel die diende als hofkapel bij het kasteel van de Heren van Amersfoort. De naam van het huidige stadsplein herinnert aan dit kasteel. Omstreeks 1250 is de houten kerk vervangen door een stenen gebouw in romaanse stijl. Dit was vermoedelijk een eenbeukige zaalkerk met een westtoren. De onderbouw van de huidige toren stamt nog van deze bouwfase. Begin veertiende eeuw werd het eenbeukige kerkje vergroot tot een driebeukige kruisbasiliek vanwege de groei van de stad en het aantal gelovigen. De toren stond tegen de zuidzijde van het schip. In 1337 kreeg de kerk de status van kapittelkerk.

Korte tijd later begon men met de verdere uitbreiding van het kerkgebouw tot hallenkerk. Dat geschiedde als gezegd in fasen. Na de stadsbrand herbouwde men de kerk rond 1340 en ontstonden de huidige gotische gewelven van het middenschip. Ten oosten van het transept verrees eind veertiende eeuw een driebeukig hallenkoor, waardoor het transept ingebouwd raakte. De transeptmuren zijn uiteindelijk grotendeels verwijderd op een klein restant aan de zuidzijde na. In 1457 is de toren verhoogd met een geleding in gotische stijl. Het koor is in de vijftiende eeuw nogmaals met een aantal traveeën verlengd. De zandstenen zijportalen stammen uit circa 1500.

In de zestiende eeuw vonden de laatste bouwfasen plaats en kreeg het gebouw uitwendig zijn huidige omvang met de verlenging van het hallenschip aan de westzijde. De zuidelijke zijbeuk werd in 1534 verhoogd en verlengd tot voorbij de toren, waardoor de toren merkwaardigerwijs ingebouwd raakte. Rondom de ingebouwde toren zijn tot op heden restanten van het schip uit de veertiende eeuw zichtbaar. In 1579 werd het kerkgebouw in gebruik genomen voor de protestantse eredienst. Hierna volgden een aantal wijzigingen en versoberingen van het interieur. In 1828 is een deel van de kerkramen dichtgemetseld. In de jaren zestig van de twintigste eeuw heeft een omvangrijke restauratie van het kerkgebouw plaatsgevonden.

Beschrijving exterieur

De St. Joriskerk is een driebeukige gotische bakstenen hallenkerk met een behoorlijke lengte van in totaal vijftien traveeën (middenschip). De zijbeuken zijn elf traveeën diep en zijn iets breder gebouwd dan de middenbeuk. De laatromaanse toren staat ingebouwd ter hoogte van de tweede en derde travee in de zuidelijke zijbeuk. De westgevel van de kerk staat enigszins scheef ten opzichte van de lengteas vanwege de rooilijn van de straat. Aan deze westgevel is de hallenkerkvorm uitwendig vanaf straatniveau het beste waar te nemen vanwege de drie even hoge puntgevels. De middelste geveltop is in de vijftiende eeuw verhoogd, wat zichtbaar is aan het verschillende metselwerk. Vanuit de lucht gezien zijn de drie langgerekte daken van gelijke hoogte kenmerkend voor de hallenkerk. De oostzijde van de hallenkerk wordt afgesloten door driezijdige koorsluitingen.

Het zandstenen zuidportaal uit circa 1500 staat tegen de vijfde zijbeukstravee en vormt de hoofdingang van de kerk vanaf de Hof. Boven dit portaal bevindt zich het vroegere chirurgijnenkamertje, waarin medische operaties werden uitgevoerd, dat als zodanig diende vanaf de Reformatie tot 1783. In de middeleeuwen was dit een kapel. Ook aan de vijfde travee van de noordbeuk bevindt zich een zandstenen portaal, maar dan zonder etage. De vierkante toren steekt boven het dak van de zuidbeuk uit en bepaalt mede het stadsbeeld. De klokkenverdieping bevat aan alle vier zijden twee spitsboognissen, voorzien van galmgaten. Daar bovenop staat een achtzijdige naaldspits met bakstenen omloop.

Doordat het kerkgebouw aan de zuid- en oostzijde is ingebouwd, is het vanaf de straat in beperkte mate zichtbaar. Tegen de zuidwestelijke gevel, links van het portaal, staat de voormalige boterhal die uitkijkt op de Hof.

Beschrijving interieur

Het interieur wordt gekenmerkt door de drie even hoge beuken die grotendeels overdekt worden door stenen kruisribgewelven – met uitzondering van de gewelven aan de westzijde die van eikenhout zijn gemaakt. De wanden en gewelven zijn geheel gepleisterd en bevatten gedeeltelijk figuratieve schilderingen uit de veertiende en vijftiende eeuw. Ter hoogte van het vroegere zuidtransept staat de heilige Joris met een draak afgebeeld.

Het meest opvallende onderdeel van het interieur is het zandstenen oksaal in de middelste beuk, dat ter hoogte van de elfde travee het schip afscheidt van het koor. Het oksaal stamt uit 1480 en bevat rijk uitgevoerde sculpturen in laatgotische stijl. Het is vijf arcaden breed en wordt overdekt door stergewelven. Aan de bovenzijde bevindt zich een balustrade. Nadat de kerk voor de protestantse eredienst in gebruik was genomen, is op het oksaal een orgel geplaatst. In 1844 is het orgel daarvan verwijderd; omstreeks dezelfde tijd bouwde C. Naber het huidige orgel in het middenschip.

Het schip van de kerk vertoont bouwsporen van de vroegere basilicale opzet ervan ter hoogte van de toren. In de zuidbeuk is de westelijke muur van het dwarsschip bewaard gebleven en tussen midden- en noordbeuk zijn de lagere openingen van de vroegere zijbeuk nog zichtbaar. Ook bij de aanzetten van de gewelven zijn hoogteverschillen zichtbaar die op bouwsporen van de verschillende bouwfasen wijzen.

Bronnen en verwijzingen

• Bibliotheek RCE De St.-Joriskerk in Amersfoort. Een middeleeuwse kerk voor stad en kapittel
• Monumenten in Nederland - Utrecht
• Reliwiki

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten

Hoort bij deze thema's

• Kerken
• Monumenten
• Thema/Religieuze gebouwen (Let op: pagina bestaat niet.)

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

---