Aardkundig erfgoed bewerken: Aardkundig erfgoed/Dekzandreliëf noordoostelijke Gelderse Vallei

U hebt geen toestemming om deze pagina te bewerken, want:

De gevraagde handeling is voorbehouden aan gebruikers in een van de volgende groepen: gebruikers, beheerders.
U hebt geen rechten om de gevraagde handeling te verrichten.

Elementtype	Aardkundig
Status *
Naam gebied *
Provincie *	Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord-Brabant Noord-Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid-Holland
Kaart url
Kaart afbeelding	Bestand uploaden
Samenvatting *	Gebied met waardevol en goed zichtbaar dekzandreliëf (ruggen, vlaktes en dalen) langs de westelijke flank van de Veluwe in het noordoosten van de Gelderse Vallei. Het gaat om de deelgebieden 'Het Spiek' nabij Harderwijk, de dekzandrug van Driedorp nabij Nijkerk, het reliëf bij Gerven en Terschuur (in de buurt van Voorthuizen) en de Westeneng bij Harskamp. Op deze plekken liggen fraaie en goed zichtbare exemplaren van dekzandruggen, die enkele kilometers lang, krom zijn, soms paraboolvormig. Dit reliëf is grotendeels ontstaan tijdens het laatste deel van de laatste ijstijd (Laat-Pleniglaciaal en het Laat-Glaciaal). Doordat ze vaak smal zijn en bedekt met esgronden vallen ze goed op in het landschap, gemiddeld steken de ruggen 1 à 2 meter boven het omliggende gebied uit. Nabij Voorthuizen ligt nog de Appelsche Heide, een gebied met Holoceen stuifzandreliëf en vennen.
Aardkundig fenomeen (primair) * en (overige), Periode(s) *
Gevormd door *	denudatie golven getij landijs mens meren permafrost rivieren smeltwater tektoniek veenvorming wind
Kenmerkendheid *	* Goed zichtbaar dekzandreliëf met duidelijke dekzandruggen * De vennen in op de Appelsche Heide zijn de enige nog overgebleven vennen in de Gelderse Vallei. * Sterk bepalend voor cultuurlandschap, oude bewoning en voorkomen esdekken
Kennis over dit gebied	==Ontstaansgeschiedenis== ===Glaciaal bekken na de voorlaatste ijstijd=== Gelderse Vallei is een glaciaal tongbekken ontstaan tijdens de voorlaatste ijstijd, in het Laat-Saalien (150.000 jaar geleden). Ter hoogte van de Gelderse Vallei was een ijstong aanwezig, die de ondergrond opstuwde tot de stuwwallen van de westelijke Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Na het terugtrekken van de ijskappen is dit bekken weer opgevuld met o.a. smeltwaterafzettingen en hellingafzettingen. Tijdens het warmere Eemien (130.000-115.000 jaar geleden) steeg de zeespiegel en kwam het gebied onder invloed van zee te liggen. Hierdoor zijn grote delen van de Gelderse Vallei bedekt geraakt met mariene en kustnabije afzettingen (zand en klei). Deze worden afgedekt door een veenlaag. De bovenkant van deze afzettingen ligt ca. 10-15 meter onder het huidige maaiveld. ===Dekzandruggen uit de laatste ijstijd=== Tijdens de laatste ijstijd (het Weichselien, 115.000-11.700 jaar geleden) daalde de zeespiegel en kwam het de Gelderse Vallei weer buiten de invloed van de zee te liggen. Het landijs bereikte Nederland niet, maar het klimaat was koud en de vegetatie was spaarzaam (afwisselend toendra en poolklimaat). Vanaf de hogere zandgronden van de Veluwe spoelde hellingmateriaal af, vooral tijdens smelt van de bovenste laag van de bodem in het voorjaar en zomer (solifluctie). Dit materiaal is als afspoelwaaiers in de Gelderse Vallei afgezet, tijdens drogere periodes verwaaide dit materiaal werd het afgezet als dekzand. Ook liggen er op een aantal plaatsen binnen enkele meters diepte nog enkele veenlagen in ondergrond, veelal gevormd tijdens de wat minder koude periodes van de laatste ijstijd. Het zichtbare reliëf van deze dekzandruggen (Afb. 1 t/m 3) stamt vooral van net na het koudste deel van de laatste deel van de laatste ijstijd. De ruggen en dalen zijn voornamelijk tijdens het laatste deel van het Laat Pleniglaciaal (vanaf 28.000 jaar geleden) en in het begin van het Laat-Glaciaal (rond 15.000 jaar geleden) gevormd. In het landschap lagen toen laagtes die vooral in het voorjaar smeltwater richting het westen afvoeren, richting de voorloper van de rivier de Eem (zie Afb. 2). Deze dalen lagen in de zomer droog, en de westerwind kon zand uit deze droge beddingen opblazen, dat vervolgens werd ingevangen in de begroeiing langs deze laagtes. Zo ontstond de afwisseling van lange oost-west lopende dekzandlaagtes en dekzandruggen in grote delen van de Gelderse Vallei ('dal-dekzandruggen'). Lokaal zijn ook paraboolduinvormen gevormd (zoals de dekzandrug 'Het Spiek' ten zuiden van Harderwijk). ===Holoceen: vernatting en opnieuw verstuiving=== In het Holoceen warmde het klimaat verder op en werd het ook natter. Door kwel vanaf de Veluwe is dit gebied altijd vrij nat geweest. In de natte laagtes tussen de dekzandruggen kon lokaal veenvorming optreden, het meeste daarvan is inmiddels verdwenen. Lokaal is veen nog aanwezig in de laagtes bij Terschuur. Omdat dekzandruggen hoger in het landschap lagen, vormen deze de belangrijkste oude bewoningslocaties. Na de middeleeuwen werden ze nog eens opgehoogd met plaggendekken, waardoor het reliëf verder versterkt werd. Door intensief landgebruik zijn sommige delen ook lokaal verstoven en ontstond een grillig stuifzandreliëf, zoals bij de Appelsche Heide. Hier liggen ook enkele vennen (o.a. Lijmgat, Moordgat), die vooral in uitblazingskommen van deze stuifduinen zijn gevormd. Vermoedelijke zorgt het voorkomen van een ondoorlatende laag (podzol B-horizont of lemige laagjes) voor het stagneren van water. De vennen in op de Appelsche Heide zijn de enige nog overgebleven vennen in de Gelderse Vallei. ==Huidige aardkundige processen== geen ==Bodems en waterhuishouding== Het gebied is vrij nat omdat het onder invloed staat van kwel vanaf de Veluwe. De dekzandruggen zijn vanwege hun hogere ligging droger. Op deze ruggen liggen vooral hoge enkeerdgronden of soms ook haarpodzolgronden. In de laagtes zijn beekeerdgronden of veldpodzolen te vinden. Bij Terschuur liggen venige beekdalbodems. In het stuifzand bij de Appelsche heide zijn vaaggronden gevormd. ==Relatie met archeologie en cultuurhistorie== * Op de dekzandkoppen zijn rijk aan archeologie, ook liggen hier veelal de oude wegen en oude bouwlanden (met esdek). * Het reliëf van de dekzandruggen wordt versterkt door de esdekken. ==Verder lezen== * Gonggrijp, G. P. (1988). Gea-objecten van Gelderland. Leersum, Rijksinstituut voor natuurbeheer, RIN-rapport, 88, 64. * Kasse, C., Van Der Woude, J. D., Woolderink, H. A., & Schokker, J. (2022). [https://doi.org/10.1017/njg.2022.4 Eemian to Early Weichselian regional and local vegetation development and sedimentary and geomorphological controls], Amersfoort Basin, The Netherlands. Netherlands Journal of Geosciences, 101, e7. * Maarleveld, G. C., & Van der Schans, R. P. H. P. (1961). De dekzandmorfologie van de Gelderse Vallei, Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, tweede reeks 78, 22-24. * Scholte Lubberink, H.B.G., Keunen L.J. & Willemse, N.W. (2015). [https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2015/01/01/op-het-kruispunt-van-de-vier-windstreken Op het kruispunt van de vier windstreken, Synthese Oogst voor Malta onderzoek de Gelderse Vallei (Utrechts-Gelders zandgebied)], Nederlandse Archeologische Rapporten 48, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort. * Zagwijn, W.H. (1961). Vegetation, climate and radiocarbon datings in the Late Pleistocene of the Netherlands. Part I: Eemian and Early Weichselian. Mededelingen van de Geologische Stichting, Nieuwe Serie 14: 15–45 ==Overlap met eerder benoemd aardkundig erfgoed== * GEA-object: 26O3 Het Spiek: paraboolvormige dekzandrug, 32O5 Gerven: dal-dekzandruggen, 32O6 Appelsche Heide: vennengebied, 32O7 Driedorp: paraboolvormige dekzandrug, 32O8 Terschuur: dal-dekzandruggen, 32O10 Westereng: dekzandruggen. * Van Beusekom 2007: GL1 Appelsche Heide, GL 54 Terschuur, GL70 (onbenoemd), GL87 (onbenoemd), GL88 (onbenoemd).
Afbeelding uploaden	Bestand uploaden
Stappen om een afbeelding te plaatsen:	upload een afbeelding via "Bestand uploaden" hierboven ⇑ Let op: verklein je foto tot max 2000px breed (liggend), 1600px hoog (staand) en max 1MB! kopieer de Afbeelding code en plak die in Afbeelding plaatsen hieronder ⇓ pas de code aan: BESTANDSNAAM, BIJSCHRIFT en BESCHRIJVING' ' (Alt-tekst) Herhaal dit voor elke afbeelding. [[Bestand: BESTANDSNAAM\|400px\|rechts\|thumb\|BIJSCHRIFT\|alt=BESCHRIJVING]]
Afbeelding plaatsen	[[Bestand: Dekzandrelief GVallei3 Spiek.png\|400px\|rechts\|thumb\|Afb.1. AHN hoogtebeeld van de dekzandrug bij 'Het Spiek', ten zuiden van Harderwijk. (klik voor vergroting) \|alt=AHN hoogtebeeld van de dekzandrug bij 'Het Spiek', ten zuiden van Harderwijk]] [[Bestand: Dekzandrelief GVallei1.png\|400px\|rechts\|thumb\|Afb.2. AHN hoogtebeeld van het dekzandreliëf rondom Voorthuizen. (klik voor vergroting) \|alt=AHN hoogtebeeld van het dekzandreliëf rondom Voorthuizen]] [[Bestand: Dekzandrelief GVallei2 WEng.png\|400px\|rechts\|thumb\|Afb.3. AHN hoogtebeeld van de dekzandrug de Westeneng nabij Harskamp. (klik voor vergroting) \|alt=AHN hoogtebeeld van de dekzandrug de Westeneng nabij Harskamp]] [[Bestand: Dekzandrug Westeneng.JPG\|400px\|rechts\|thumb\|Afb.4. Fragment van de Militair Topografische kaart rond 1925 voor hetzelfde gebied als in Afb.3.: De dekzandrug de Westeneng is duidelijk te zien aan de verbreiding van de akkergronden, de omringende nattere gebieden zijn vooral als grafland in gebruik. (klik voor vergroting) \|alt=Fragment van de Militair Topografische kaart rond 1925]]
Gerelateerd aan aardkundig erfgoed
Gerelateerd aan artikel (aardkundig)
Gerelateerd aan thema
Trefwoorden	Gelderse Vallei, dekzandrug
Specialisten

Kleine bewerking

Annuleren

actieve veenvorming
aanwasvlakte
abrasievlakte
actief stuifzand
actief wad / slik
actieve getijsedimentatie
actieve kwelder / schor
beekdal
binnendelta
bodem
breuktrap
bron
crevassegeul
crevasserug
daluitspoelingswaaier
dekzandkopje
dekzandplateau
dekzandrug
doline
doodijsgat
doorbraakgeul
doorbraakwaaier (overslag)
droogdal
duinmeer
duinreliëf
fossiel bos
getijkreek
getijmonding
getij-oeverwal
getijvlakte
gordeldekzandrug
groeve
haakwal
hoogveenrest
ijssmeltwaterdal
kamduin
keileemrug
klif
kolk / wiel
kreekrug
kronkelwaardreliëf
kustwal
kwelderwal
landduin
meanderruggen en -geulen
nol
oeverwal
paraboolduin
pingoruïne
plaggendek
potklei
restgeul
rivierduin
rivierkom
sandr (spoelzandwaaier)
schiervlakterest-plateau
smeltwaterheuvel (kame)
smeltwaterrug
smeltwaterterras (kame)
sneeuwsmeltwaterdal
strandvlakte
strandwal
strandwalcomplex
stroomrug
stuifdijk
stuifzandduin
stuifzandfort
stuifzandreliëf
stuwwal
terp of hoogwatervluchtplaats
terrasvlakte
uitblazingskom
veenmeer
veenrest
veenrestvlakte
veenrivier
ven
wijstzone
zee-erosiegeul

actieve veenvorming
aanwasvlakte
abrasievlakte
actief stuifzand
actief wad / slik
actieve getijsedimentatie
actieve kwelder / schor
beekdal
binnendelta
bodem
breuktrap
bron
crevassegeul
crevasserug
daluitspoelingswaaier
dekzandkopje
dekzandplateau
dekzandrug
doline
doodijsgat
doorbraakgeul
doorbraakwaaier (overslag)
droogdal
duinmeer
duinreliëf
fossiel bos
getijkreek
getijmonding
getij-oeverwal
getijvlakte
gordeldekzandrug
groeve
haakwal
hoogveenrest
ijssmeltwaterdal
kamduin
keileemrug
klif
kolk / wiel
kreekrug
kronkelwaardreliëf
kustwal
kwelderwal
landduin
meanderruggen en -geulen
nol
oeverwal
paraboolduin
pingoruïne
plaggendek
potklei
restgeul
rivierduin
rivierkom
sandr (spoelzandwaaier)
schiervlakterest-plateau
smeltwaterheuvel (kame)
smeltwaterrug
smeltwaterterras (kame)
sneeuwsmeltwaterdal
strandvlakte
strandwal
strandwalcomplex
stroomrug
stuifdijk
stuifzandduin
stuifzandfort
stuifzandreliëf
stuwwal
terp of hoogwatervluchtplaats
terrasvlakte
uitblazingskom
veenmeer
veenrest
veenrestvlakte
veenrivier
ven
wijstzone
zee-erosiegeul

Carboon
Perm
Trias
Jura
Krijt
Tertiar
Tertiar - Paleoceen
Tertiar - Eoceen
Tertiar - Oligoceen
Tertiar - Mioceen
Tertiar - Plioceen
Vroeg Pleistoceen
Pleistoceen
Pleistoceen - Pretiglien
Pleistoceen - Tiglien
Pleistoceen - Eburonien
Pleistoceen - Waalien
Pleistoceen - Menapien
Pleistoceen - Bavelien
Midden Pleistoceen
Pleistoceen - Cromerien
Pleistoceen - Elsterien
Pleistoceen - Holsteinien
Pleistoceen - Saalien
Pleistoceen - Laat-Saalien
Laat Pleistoceen
Pleistoceen - Eemien
Pleistoceen - Weichselien
Pleistoceen - Weichselien - Vroeg-Glaciaal
Pleistoceen - Weichselien - Pleniglaciaal
Pleistoceen - Weichselien - Laat-Glaciaal
Holoceen
Holoceen - Preboreaal
Holoceen - Boreaal
Holoceen - Atlanticum
Holoceen - Subboreaal
Holoceen - Subatlanticum
Holoceen - Mesolithicum
Holoceen - Neolithicum
Holoceen - Bronstijd
Holoceen - IJzertijd
Holoceen - Romeinse tijd
Holoceen - Vroege Middeleeuwen
Holoceen - Late Middeleeuwen
Holoceen - Nieuwe tijd