Attentielijst bedreigde wilde bomen en struiken - Zuid-Holland

Introductie

Per provincie is een zogenoemde attentielijst gemaakt, met daarin alle soorten bedreigde wilde bomen en struiken van die provincie. Dit is de attentielijst voor Zuid-Holland.

Inheemse soorten met wilde populaties in Zuid-Holland

Zuid-Holland behoort tot de bosarme provincies. Maar de duinbossen en soortenrijke duinstruwelen behoren tot de internationaal waardevolle vegetaties met houtige gewassen. Smalle unieke duinbosstroken zien we op de binnenduinrand met soms steile hellingen met het grillige hakhout van zomereiken en zeldzamer het beukenhakhout van Oostvoorne (Mildenburg) en Voorlinden bij Wassenaar. De duinstruwelen kunnen als internationaal van belang worden beschouwd met grote populaties van o.a. duindoorn, eenstijlige meidoorn, wilde liguster, wilde kardinaalsmuts, wegedoorn, zuurbes, schijnkraagroos, schijnegelantier en duinroos.

Van de ooit uitgestrekte moerasbossen van het huidige veenweidegebied is met de middeleeuwse ontginningen niets meer overgebleven. Wel bleef autochtoon genenmateriaal bewaard in de oude gerief- en pestbosjes, de kooibossen en de houtwallen op de dijktaluds. We noemen de Ruige Kade van Leiderdorp, de Weipoortscheweg van Zoeterwoude, het Kooibos van de eendenkooi van Delfgauw (Pijnacker) en enkele jongere geriefbosjes in de 17e-eeuwse droogleggingen zoals de Zoetermeerse polder bij Zoetermeer. Vermeldenswaard zijn de moerasbosstroken van de Lageveense Polder en bij Leeuwenhorst bij Noordwijk en Lisse. Belangrijke wilgenpopulaties komen in de Biesbosch bij Dordrecht voor.

Attentielijst

Wetenschappelijke naam	Nederlandse naam
Berberis vulgaris	Zuurbes
Crataegus laevigata	Tweestijlige meidoorn
Fagus sylvatica	Beuk
Populus nigra	Zwarte populier
Prunus padus	Gewone vogelkers
Rhamnus cathartica	Wegedoorn
Ribes nigrum	Zwarte bes
Rosa caesia	Behaarde struweelroos
Rosa x gremlii	Schijnegelantier
Rosa elliptica	Wigbladige roos
Rosa x inodora	Schijnkraagroos
Rosa micrantha	Kleinbloemige roos
Rosa rubiginosa	Egelantier
Rosa spinosissima	Duinroos
Rosa x subcanina	Schijnhondsroos
Rosa x subcollina	Schijnheggenroos
Rosa x suberectiformis	Schijnviltroos
Rosa vosagiaca	Kale struweelroos
Salix purpurea	Bittere wilg
Viburnum opulus	Gelderse roos

Soortbeschrijvingen

Zuurbes

Berberis vulgaris

Gevoelig

Zuurbes is zeldzaam behalve op enkele plaatsen in kalkhoudende kustduinen. Van de zuurbes zijn tot nu toe stuifmeelvondsten bekend uit de Romeinse tijd en de Middeleeuwen, en is een stekel herkend in een monster uit het Neolithicum uit Warmond. De soort is vooral achteruitgegaan vanwege bestrijding in verband met de graanroest. Mooie populaties zien we in de oudere duinstruwelen, zoals bij Meijendel.

Aanbevelingen

Bescherming van de groeiplaatsen in de duinen en vergroting van de populaties in situ, bij voorkeur door natuurlijke verjonging.

Tweestijlige meidoorn

Crataegus laevigata

Kwetsbaar

Meidoorns hebben de tijd overleefd in oude heggen, houtwallen en struwelen. Ook komen wilde meidoorns voor in de struiklaag van lichte bossen en bosranden. De tweestijlige meidoorn kan lichte schaduw verdragen en is meer een bossoort. De tweestijlige meidoorn is een soort van leemhoudende bodems in rivier- en beekdalen. In Zuid-Holland groeit een kleine populatie langs de Nieuwe Merwede.

Aanbevelingen

Meidoorns in heggen en houtsingels adequaat snoeien. Intensieve snoei is cultuurhistorisch van belang. Uitgegroeide bloeiende en vruchtdragende meidoorns zijn ecologisch waardevol. Een gevarieerd en cyclisch beheer heeft de voorkeur zodat er verschillende stadia naast elkaar voorkomen. In bossen dienen meidoorns vrijgesteld te worden zodat de groeiplaats licht genoeg blijft. Vergroting van kleine populaties is vaak noodzakelijk, bij voorkeur door natuurlijke verjonging. Met het juiste beheer is dit zeker haalbaar voor meidoorns. Meidoornstruwelen hebben weinig beheer nodig, maar daar waar er bomen doorheen gaan groeien, dienen de meidoorns vrijgesteld te worden zodat de groeiplaats licht genoeg blijft.

Beuk

Fagus sylvatica

Kwetsbaar

De wilde beuk is landelijk een zeldzame boom, die alleen op de Veluwe en op de plateau’s van Zuid-Limburgs wat algemener is. In Zuid-Holland komen bijzonder beukenpopulaties voor op de steile binnenduinranden in de vorm van grillige oude hakhoutstoven. We zien ze op Oostvoorne en bij Wassenaar.

Aanbevelingen

De zeldzaamheid van de wilde beuk vraagt om een adequaat beheerprogramma voor deze boomsoort. De beuk komt voornamelijk voor als doorgegroeid hakhout en spaartelgen tussen doorgegroeid hakhout van zomereik met soms verspreide struiksoorten van het duinstruweel zoals wilde kardinaalsmuts. Veelal staan er ook esdoorns tussen die zich sterk uitzaaien en bestreden moeten worden. Hier ligt een taak om creatieve oplossingen te zoeken voor behoud van de inheemse boomsoorten, waarbij de eiken het meest kwetsbaar zijn. Toch verjongt de beuk zich niet altijd door gebrek aan open plekken in het bos. Soms wordt hakhoutbeheer weer gestart. Doordat de stammen inmiddels te dik zijn, loopt de stoof dan meestal niet meer uit en sterft de boom. Van belang is om bij aanplant van beuken in de nabijheid van oude opstanden autochtoon plantgoed toe te passen.

Zwarte populier

Populus nigra

Ernstig bedreigd

Waarschijnlijk is de zwarte populier al heel lang een inheemse soort in het rivierengebied en langs de grotere beken. Zekere archeobotanische vondsten zijn tot nu toe echter niet bekend. Reden is dat het stuifmeel, hout en zaden niet zijn te onderscheiden van de ratelpopulier. In Zuid-Holland komt de autochtone zwarte populier in de Dordtse Biesbosch voor, veelal met forse exemplaren. In de duinen en de aansluitende polders zijn in het verleden plaatselijk veel zwarte populieren aangeplant. Genetisch onderzoek moet uitwijzen of daarbij wilde herkomsten zijn benut. Zwarte populieren werden meestal vanuit stekken vermeerderde en komen daardoor als klonale groepen in regio’s voor.

Aanbevelingen

De zwarte populier is bijzonder zeldzaam, terwijl de genetische variatie beperkt is en deelpopulaties veelal klonaal zijn. De soort gaat achteruit door wegvallen van oudere bomen en vraat van bevers, zoals in de Biesbosch. Vraat van bevers kan eenvoudig worden voorkomen door de boomstammen met gaas te omgeven. Door natuurontwikkeling neemt de zwarte populier anderzijds ook toe. De genetische kwaliteit van de verjonging is echter niet optimaal, er is sprake van beperkte vermenging met genetisch materiaal van Noord- Amerikaanse populieren. Bescherming van de groeiplaatsen blijft van belang.

Gewone vogelkers

Prunus padus

Bedreigd

In de beekdalen van pleistoceen Nederland en de flanken van de stuwwallen is de gewone vogelkers niet zeldzaam. Gewone vogelkers kan gemakkelijk verward worden met de Virginische vogelkers die vooral in het kustgebied, ook in Zuid-Holland, veel wordt aangeplant. Wilde gewone vogelkersen zien we vooral in de polderbossen bij Lisse en Noordwijk zoals in de Lageveense Polder. Vondsten van vogelkerspitjes met de karakteristieke lijnenstructuur wijzen erop dat de soort tenminste sinds 5000 v. Chr. in Zuid-Holland voorkomt.

Aanbevelingen

Ofschoon de gewone vogelkers landelijk niet zeldzaam is, is behoud van de groeiplaatsen in Zuid-Holland aanbevolen. Goede voorbeelden van het elzen-vogelkersbos zijn door verdroging achteruitgegaan. Ook door aanplant van er op gelijkende siervogelkersen wordt de soort bedreigd. Aanbevolen wordt om in natuurgebieden en waardevolle landschappen alleen autochtone herkomsten aan te planten.

Wegedoorn

Rhamnus cathartica

Ernstig bedreigd

De wegedoorn komt op vrij veel plaatsen voor in het land, maar voornamelijk in kleine tot zeer kleine aantallen. Uitzondering zijn de kalkrijke kustduinen, zoals bij Wassenaar, waar de wegedoorn grotere populaties vormt. Wegedoorn is vanaf ca. 6500 v. Chr. vastgesteld door archeobotanici. Het hout werd voor allerlei doeleinden benut.

Aanbevelingen

Vanwege de kleine populaties is wegedoorn op diverse groeiplaatsen kwetsbaar. Als lichtminnende soort is vrijstelling en vergroting van kleine populaties van belang, bij voorkeur door natuurlijke verjonging. De wegedoorn is in de Zuid-Hollandse duinen een belangrijk soort van de rijke duinstruwelen. Vooral bij de rigoureuze duinomvormingen naar stuifzanden is het raadzaam de soortenrijke struwelen met de wegedoorns te behouden en te beheren.

Zwarte bes

Ribes nigrum

Kwetsbaar tot bedreigd

Wilde zwarte bes is landelijk zeldzaam, maar kan plaatselijk in broekbossen in grote populaties optreden. In Zuid-Holland zien we de soort vooral in de polderbossen bij Lisse en Noordwijk zoals in de Lageveense Polder en schaars in kleine polderbosjes en polderkades. De soort is archeobotanisch in Zuid-Holland vastgesteld vanaf tenminste 7000 jaar geleden.

Aanbevelingen

Vanwege de kleine populaties is de zwarte bes op diverse groeiplaatsen kwetsbaar. Vooral verdroging is een factor. Plaatselijk is vrijstelling en vergroting van kleine populaties van belang, bij voorkeur door natuurlijke verjonging.

Wilde rozen

Rosa ssp.

Veel wilde rozensoorten zijn ernstig bedreigd. Over het soortsbegrip van de wilde rozen is veel discussie. Dat heeft alles te maken met de ingewikkelde genetica van de rozen, het voorkomen van hybridisatie en zelfbevruchting waarbij klonale groepen ontstaan en variatie binnen de soort zelf. Een aantal soorten wilde rozen zal al kort na de IJstijd onze streken bereikt hebben, tenminste vanaf 8000 v. Chr. Diverse rozentaxa kunnen waarschijnlijk als gestabiliseerde hybriden worden opgevat. Veel inheemse rozen met wilde populaties maken deel uit van de duinstruwelen. Enkele ervan zijn talrijk zoals de hondsroos, de heggenroos, de beklierde hondsroos en de beklierde heggenroos. Minder talrijk is de schijnegelantier.

Ernstig bedreigd

Kale struweelroos (Rosa vosagiaca), behaarde struweelroos (Rosa caesia), kleinbloemige roos (Rosa micrantha). Daarnaast zijn er gestabiliseerde hybriden: schijnkraagroos (Rosa x inodora), wigbladige roos (Rosa elliptica), schijnheggenroos (Rosa x subcollina), schijnhondsroos (Rosa x subcanina) en schijnviltroos (Rosa x suberectiformis).

Kwetsbaar

Schijnegelantier (Rosa x gremlii)

De positie van de Duinroos (Rosa spinosissima) en de egelantier (Rosa rubiginosa), is onduidelijk omdat die in het verleden ook zijn aangeplant.

Aanbevelingen

Rozen zijn lichtminners die bij donker wordende milieus in bossen en struwelen in de knel komen. Natuurontwikkelingsprojecten, die soms rigoureus worden uitgevoerd om stuivend duin te bevorderen, kunnen zowel gunstig als ongunstig zijn afhankelijk van de mate waarin er rekening met de rozen wordt gehouden. Bosrandprojecten leiden vaak tot verslechtering van rozengroeiplaatsen. Een goede registratie van rozengroeiplaatsen en integratie ervan bij het beheer is hier geboden.

Wilgen

Salix ssp.

Wilgen worden al eeuwenlang gekweekt en aangeplant voor velerlei doeleinden. Dat heeft vele hybriden en cultivars opgeleverd met eigen kwaliteiten met name voor de griendteelt. Wilgenhout is waardevol voor manden, visfuiken, wannen, bindmateriaal, zinkstukken, hoepels, klompen, huizenbouw enz. Wilgen zijn ook belangrijke nectarplanten voor bijen en de bladeren en twijgen waren ooit belangrijk veevoer. Wilgenhout is vanaf 5500 v.Chr. aangetoond, maar ongetwijfeld waren er al ver daarvoor wilgensoorten aanwezig. Nu de griendteelt zijn economisch belang nagenoeg heeft verloren groeien de voormalige grienden uit tot bossen en bosjes. In de Biesbosch werden recent bij een inventarisatie maar liefst ruim 50 taxa vastgesteld.

Bittere wilg

Salix purpurea subsp. lambertiana

Ernstig bedreigd

De bittere wilg is een soort van het rivierenmilieu, maar is als wild taxon zeer zeldzaam. In Zuid-Holland is de wilde bittere wilg (subsp. lambertiana) in de Biesbosch aangetroffen.

Aanbevelingen

Een goede registratie van de groeiplaatsen en integratie ervan bij het beheer is hier geboden.

Gelderse roos

Viburnum opulus

Bedreigd

De Gelderse roos is een algemene soort op vochtige plaatsen, met uitzondering van arme zand- en veenbodems. In Zuid-Holland is de wilde Gelderse roos zeldzaam en komt in kleine populaties voor op o.a. Oost-Voorne en in de Biesbosch. Gelderse roos is vanaf het 8e millennium v.Chr. bekend.

Aanbevelingen

Gelderse roos wordt vooral bedreigd door de vele aanplant van niet wilde herkomsten. Aanbevolen wordt om in natuurgebieden en waardevolle landschappen alleen autochtone herkomsten aan te planten.

---

Tekst: Lodewijk van Kemenade en Bert Maes. Meer informatie: wildebomen.nl.

Zie ook

Artikelen

• Attentielijst bedreigde wilde bomen en struiken
• Bedreigde wilde bomen en struiken - soortbeschrijvingen

Hoort bij deze thema's

• Wilde bomen en struiken

Trefwoorden

Provinciale attentielijst Zuid-Holland

Specialist(en)

• Otto Brinkkemper

---