Graftrommels - behoud en beheer

Introductie

Graftrommels zijn voorwerpen die dienen ter bescherming van een grafkrans. Het zijn in de meeste gevallen ronde trommels, vaak van metaal met als inhoud een krans. Die krans is in veel gevallen samengesteld uit metalen bladeren en bloemen van steengoed of porselein. Er zijn talloze varianten in grootte, vorm en materiaalgebruik. Wat ze alle gemeen hebben is dat ze ter bescherming afgedekt zijn met een glasplaat. Van de tienduizenden trommels resteren er in Nederland nog zo'n kleine 1.100 stuks. Ook in België, Frankrijk en Italië komen graftrommels voor. De huidige verspreiding van graftrommels in Nederland is dusdanig dat de meeste te vinden zijn in de Noordelijke provincies. Er is de laatste jaren veel nieuw onderzoek gedaan naar graftrommels en vooral de restauratie van graftrommels heeft een grote vlucht genomen dankzij de Nederlandse Stichting tot behoud van de Graftrommel. Er zijn in Nederland geen graftrommels (ook wel kransdozen of kranstrommels genoemd) expliciet beschermd. Bij twee rijksmonumenten worden wel kransdozen genoemd, maar die zijn als zodanig niet beschermd. Toch zijn deze voorwerpen van groot belang voor de Nederlandse grafcultuur.

Dit artikel gaat niet over de pracht van deze voorwerpen, hoe groot de verscheidenheid is en of waar ze nog te vinden zijn. Vraag is hoe de trommels die er nog zijn de juiste wijze te behouden en eventueel te herstellen.

Afb. 1. Beeld van voor de Tweede Wereldoorlog van de kerk van Berlikum (Fryslân) toen er nog volop graftrommels te vinden waren.

Afb. 2. Grafmonument van de familie Dorrepaal op begraafplaats Zorgvlied in Amsterdam met 4 graftrommels. Het monument is beschermd maar de trommels niet.

Afb. 3. Grafmonument met graftrommel op de begraafplaats van Veenhuizen in Drenthe. De begraafplaats is beschermd, maar hoewel de graftrommels worden genoemd, zijn ze niet expliciet beschermd. De meeste zijn inmiddels door vrijwilligers naar eigen inzicht hersteld.

Afb. 4. Graftrommels werden ook aan hekwerken bevestigd, zoals hier op de gemeentelijke begraafplaats van Harlingen.

Afb. 5. Beeld van de verzameling in het restauratieatelier voor graftrommels in Veenhuizen. Steeds meer graftrommels worden hier behouden.

Materialen

Graftrommels zijn vaak van kwetsbare materialen gemaakt en dat geldt zeker voor de krans in de trommel. De wijze waarop de materialen verwerkt zijn, hoe de verbindingen gemaakt zijn en de afwerking dragen alle bij aan de stevigheid en duurzaamheid van de graftrommel.

Oorzaken van verval

Licht, lucht en vocht vormen de grootste bedreigingen voor een graftrommel. Zo heeft zonlicht met zijn uv-straling een destructief effect op de kleuren van de krans en de verflaag van de trommel. Kleuren verbleken en de verf desintegreert doordat de oliebasis uitdroogt. Zonlicht draagt ook bij aan de verwering van de krans doordat ze warmte afgeeft. Op zonnige dagen kan de inhoud van de trommel sterk opwarmen, terwijl ze in de avonden weer sterk afkoelt. Dit veroorzaakt uitzetten en krimpen van materialen wat op zich weer bijdraagt aan het verval.

De lucht in de trommel tast ook materialen in combinatie met licht en vocht. Wanneer eenmaal vocht in de trommel is gekomen, bijvoorbeeld door condensvorming, dan begint een proces van roestvorming. Het metaal van de bladeren en draden kan daar aan ten prooi vallen. Blik roest door water in de trommel maar zink is gevoelig voor lucht en vocht. Zink vervalt wanneer het langdurig in contact staat met water, zeker als zich daarin schadelijke stoffen ophopen.

Condens

De oplossing die de fabrikanten van graftrommels voor het condensprobleem bedachten, leverde op zich weer andere problemen op. Men maakte vaak onderin de trommel gaten of kleine openingen waardoor de temperatuur in de trommel niet zo hoog op kon lopen en eventueel vocht weer uit de trommel kon lopen. Om te voorkomen dat insecten hun weg naar binnen werkten waren de openingen vaak afgedicht met fijn gaas. Dit gaas verging echter snel waardoor insecten als mieren of wespen zich snel een weg naar binnen konden banen. Voor kransen met gedroogd materiaal was dan vaak het pleit snel geslecht. Het materiaal werd dan gebruikt voor het maken van een nest. Mieren slepen vaak zand de trommel binnen om hun nest te maken.

Problemen ontstonden ook vaak doordat de openingen verstopt raakten doordat de trommel op de grond werd geplaatst. Die locatie betekende ook vaak dat de bodem van de trommel langdurig in contact kwam met de vochtige bodem. Dat leverde een versnelde verwering van de bodem op. In sommige gevallen kon dat betekenen dat een op het oog gave trommel bij het oppakken geheel uit elkaar viel omdat de bodem verdwenen was.

Een andere oorzaak van verval werd tegen gegaan door de glasplaat aan de bovenzijde goed af te dichten. Daardoor kon geen regenwater van bovenaf in de trommel komen. Die afdichting werd vaak gedaan met stopverf. Maar de op oliebasis gebaseerde stopverf droogde onder invloed van licht en lucht uit en kon na verloop zo hard worden dat het scheurde. Water kon dan gemakkelijk in de trommel terecht komen, waar het op zich vaak weer uitliep door een gaatje voor de ontwatering. Wanneer dat verstopt zat dan kwam de krans in het water te staan, wat een snel verval in gang zette. Wanneer een trommel bijvoorbeeld gevuld was met zand van een mierennest dan kon een krans daarin compleet verteren, zonder veel sporen na te laten.

Vaak werd na verloop van tijd niet meer omgekeken naar graftrommels waardoor het verval dat eenmaal was ingezet zich gemakkelijk kon voortzetten. Het resultaat is op veel begraafplaatsen te zien, maar vaker nog werden de restanten op den duur weggegooid.

Wijze van onderhoud

Het regelmatig onderhouden van een graftrommel kan ervoor zorgen dat deze lang meegaat. Dat betekent dus in het algemeen dat luchtopeningen gecontroleerd moeten worden, evenals de gaten voor ontwatering. Wanneer de glasplaat vaak condens aan de onderkant heeft, kan deze groen worden van de alg. Het schoonmaken en luchten van de trommel is dan een oplossing. Uiteraard is het bijhouden van de afdichtingslaag tussen trommel en de glasplaat ook een belangrijk aandachtspunt. Het schoonhouden van de trommel kan gewoon met een sopje van groene zeep. Daarnaast dient men de plaatsing van de graftrommel goed in de gaten te houden. Het best kan vermeden worden dat de bodem continu contact maakt met de grond. Men kan dan bijvoorbeeld de trommel op houten blokken of bakstenen plaatsen.

Wanneer de situatie van de graftrommel wat ernstiger is, bijvoorbeeld wanneer een kolonie mieren een nest in de trommel heeft gebouwd dan moet men wat uitvoeriger onderhoud plegen. In dat geval moet de trommel, indien mogelijk, geopend worden en de krans dient voorzichtig uit het zand te worden gehaald. Deze dient vervolgens in de zon gedroogd te drogen worden gelegd terwijl de trommel verder ontdaan wordt van het zand. Met een zachte borstel en kwast kunnen de laatste (aangekoekte) resten verwijderd worden. Wanneer er geen zand in de trommel is gekomen, maar klei dan kan stromend water gebruikt worden om dit te verwijderen. Wanneer alles weg is kan de droge krans weer in de trommel gelegd worden en de schone glasplaat teruggeplaatst worden. Deze kan indien nodig weer goed afgedicht worden met glaskit. Ondertussen dient men niet te vergeten wat fijn gaas voor de openingen aan te brengen met behulp van een lijmpistool. Helaas zijn niet alle graftrommels uitgerust met een deksel, waardoor alleen de glasplaat verwijderd moet worden.

Voor een minimaal bedrag kan men zo er voor zorgen dat een graftrommel niet verder achteruit gaat.

Bij een gebroken glasplaat kan men deze vervangen. Dat doet men door de vorm van de glasplaat na te trekken op een plaat karton. Wanneer deze vervolgens uitgesneden of geknipt wordt, heeft men een mal die naar een glaszetter of schilder gebracht kan worden. Die zal een nieuwe glasplaat op maat snijden naar voorbeeld van de mal. Bij voorkeur wordt niet het huidige floatglas gebruikt maar ouder getrokken glas, voor zover voorhanden.

Restauratie

In een aantal gevallen is een graftrommel niet meer met onderhoud in goede staat te krijgen. In de afgelopen jaren zijn door heel Nederland tientallen graftrommels hersteld. Soms waren daartoe drastische oplossingen nodig, maar meestal is het minder moeilijk dan het lijkt. Bij een restauratie van een graftrommel is belangrijk dat het proces gedocumenteerd wordt. Dat wil zeggen dat men het proces kan fotograferen, zeker om de originele situatie met de voltooide staat te kunnen vergelijken. In de afgelopen jaren zijn veel workshops gegeven om de vaardigheid van het restaureren en onderhouden over te dragen aan vrijwilligers. Inmiddels kunnen vrijwilligers op basis van de voorlichting van het graftrommelmuseum zelf aan de slag.

Tips voor herstel

Bij het herstellen van graftrommels zijn een aantal uitgangspunten van belang. Zo moet men nooit kleine onderdelen of elementen uit de trommel weggooien. Met delen van losse grafkransen zijn eventueel andere grafkransen te herstellen. Verder zijn alle voorwerpen opnieuw te maken als er maar een voorbeeld is, hoe slecht ook. Verder gaat het om het gebruik van de juiste materialen. Stopverf is bijvoorbeeld een materiaal dat niet meer gebruikt moet worden terwijl siliconenkit veel geschikter is. Met epoxyhars kunnen aanvullingen worden gemaakt die na te zijn geverfd niet van echt te onderscheiden zijn. Zo kan een zeer slechte trommel toch weer toonbaar worden gemaakt.

Behoud in collecties

Op een aantal plaatsen in Nederland bevinden zich grotere verzamelingen graftrommels. Soms liggen die trommels gewoon op de zolder van een lijkenhuis of koetshuis en zijn ze niet zichtbaar voor het publiek. Hoewel zo’n situatie niet aan te moedigen is, blijft zo toch een deel van de verzameling aan Nederlandse graftrommels bewaard. Er zijn echter ook plaatsen waar één of meerdere graftrommels juist bewust getoond worden aan het publiek. Met name de stichting tot behoud van de graftrommel in Veenhuizen heeft inmiddels een grote collectie graftrommels uit Nederland en België.

Nuttige adressen

• Stichting Dodenakkers.nl Funerair Erfgoed. Nederlandlaan 49, 3402 AP IJsselstein tel. 06 - 40 41 28 04
• Nederlandse Stichting tot behoud van de Graftrommel. Secretariaat: Bergveenweg 1, 9341 TE Veenhuizen tel. 06 - 13 79 99 74

Zie ook

Artikelen

• Graftekens van ijzer en kunststeen en hout - schade en herstel

Hoort bij deze thema's

• Begraafplaatsen en grafmonumenten

Trefwoorden

graftrommels

Specialist(en)

• Leon Bok

---