Kerkenvisies - kerk en begraafplaats

Introductie

Veel historische begraafplaatsen zijn nauw verbonden met waardevolle kerken. Gezamenlijk vormen ze vaak een bijzondere locatie waarbij tussen het funeraire en het religieuze een sterke band bestaat. Tijdens de kerkenvisiebijeenkomst van 25 januari 2024 gaf Leon Bok, specialist funerair erfgoed bij de RCE een beeld van begraafplaatsen bij kerken en waaruit die samenhang bestaat. Hanneke Masselink-Duits, erfgoedspecialist bij The Missing Link, gaf vanuit haar persoonlijke betrokkenheid bij de samenstelling van de kerkenvisie van de gemeente Hilvarenbeek een beeld van waarom begraafplaatsen bij een kerkenvisie horen.

Overzicht van de pakweg 1.000 kerkhoven in Nederland die nog in gebruik zijn en dus rond of bij een kerk liggen.

Op de kerk van Longerhouw staan de regelnummers van de graven. Een duidelijk voorbeeld van de verbinding tussen kerk en kerkhof.

Voorbeeld van een begraafplaats paspoort, in dit geval van het kerkhof van Diessen.

Weten wat er is

Enkele jaren geleden is in het project "Kerken tellen" vastgesteld dat er om en nabij 6.885 gebedshuizen te vinden zijn, los van de moskeeën en synagogen. Bij ruim 2.000 van die kerken is of was een kerkhof aanwezig. Van dit aantal zijn er 999 in gebruik. Dat wil zeggen dat er nog steeds begraven wordt en dat er nieuwe graven worden uitgegeven. De rol van deze kerkhoven in relatie tot de kerken is niet onderzocht, maar veronderstelt mag worden dat in sommige gevallen de uitvaart een aanvang neemt in de kerk met een mis of dienst voor de overledenen. Van de 999 kerkhoven zijn er 151 van rijkswege beschermd, geheel of onderdelen, zoals zerken, hekwerken of baarhuisjes. Verder zijn er nog 81 van gemeentewege beschermd, soms aanvullend op de rijksbescherming. Van deze kerkhoven is 43% in handen van een van de Nederlandse hervormde kerken, 42% van een katholieke parochie, 14% bij een gemeente en 1% bij een particulier.

Dan zijn er 339 kerkhoven gesloten en die worden alleen nog gebruikt voor grafbezoek en instandhouding vanwege de grafrechten die er vaak nog zijn. Er worden geen nieuwe graven meer uitgegeven en op sommige van deze kerkhoven worden vaak de grafmonumenten waarvan de rechten verlopen zijn, al weggehaald. De rol van deze kerkhoven in relatie tot de kerken zal hierdoor niet toenemen en ook het draagvlak voor instandhouding niet. Van alle gesloten kerkhoven zijn er 56 geheel of gedeeltelijk rijksmonument. Zo'n 24 kerkhoven zijn van gemeentewege beschermd. Van deze gesloten kerkhoven is 71% in handen van een van de Nederlandse hervormde kerken, 17% van een katholieke parochie 11% betreft een gemeentelijk kerkhof. Bij 1% is sprake van een particuliere eigenaar.

Een volgend stadium in de cyclus van gebruik van een kerkhof is het geruimde kerkhof. In dat geval is het kerkhof nog wel als zodanig herkenbaar door ommuring, beplanting of paden maar is er van grafmonumenten geen sprake meer. Hooguit ligt er ergens nog een zerk of is er sprake van een herdenkingsmonument, maar de grafcultuur is geheel weg. Nederland telt 219 van dat soort kerkhoven, waarvan er verrassend genoeg 12 van rijkswege beschermd en 1 gemeentelijk. Dat betreft dan meestal het kerkhof of enkele achtergebleven kruisen tegen een muur. Zo'n 83% van de geruimde begraafplaatsen is een hervormd kerkhof, 16% katholiek, 1% gemeentelijk en nog 1 kerkhof in particuliere handen.

Uiteindelijk verdwijnen zelfs kerkhoven. Er bestaan in Nederland bijna 500 kerkhoven die niet als zodanig meer te herkennen zijn. De kerk staat er in sommige gevallen nog wel, maar een parkeerplaats kun je geen kerkhof noemen. Sommige kerkhoven zijn al in de vroege middeleeuwen verdwenen, nu in sommige gevallen beschermd als terrein van archeologische waarde. Maar van deze kerkhoven is niet altijd duidelijk wat de denominatie was. Duidelijk is dat 57% bij een hervormde kerk behoorde, 37% bij een katholieke en 4% betrof een gemeentelijk kerkhof, maar voordien ook vaak hervormd. Een aantal van 2% blijft onbekend met name omdat onbekend is wanneer ze gesticht zijn en verloren zijn gegaan.

Van kerkhof naar parkeerplaats?

De rol van het kerkhof rond of bij de kerk is met name in de 19de eeuw sterk veranderd. Eerst het verbod op begraven in kerken en op kerkhoven in plaatsen met meer dan 1.000 inwoners en daarna nog eens in 1869 de Begrafeniswet die veel dorpen alsnog verplichtte hun kerkhof te sluiten. Veel van die kerkhoven zijn ongemerkt onderdeel geworden van een ander soort ruimte. Van plek voor de doden verwerden veel kerkhoven tot plaatsen voor vermaak, parkeren of plantsoen. Het feit dat de helft van alle kerkhoven in Nederland is met name te danken aan ontwikkelingen in de lijkbezorging, maar anderzijds was de expansie van het wegennet in de 20ste eeuw debat aan verkleining van veel kerkhoven. Veel van onze huidige wegen liggen vaak gedeeltelijk over oude graven. Dus hoewel er nog een kerk is, een kleine ruimte eromheen, is dat feitelijk nog steeds een kerkhof. En veel kerkhoven hebben van oudsher een samenhang met de kerk. Zo werden de kerkhofmuren vaak gebruikt om de verschillende regels of slagen te nummeren. Het nummer op de muur gaf voor families aan waar hun graf of graven lagen. Vaak nummerden de graven ook vanaf de kerk naar buiten. Een kerkhof is in zijn oorspronkelijk vorm ook de afbakening van de religieuze ruimte. Binnen die ruimte bestond in de middeleeuwen een andere orde en vaak ook andere rechten. Kerkhoven waren plaatsen waar markten werden gehouden, waar de was werd gedroogd en waarvan het hakhout of de bomen verkocht konden worden ten bate van de kerk. De samenhang wordt gedefinieerd door een enkele of dubbele rij bomen rondom het kerkhof met daarbinnen het ommepad. Dit pad was van groot belang voor de afbakening van het kerkhof maar speelde ook een rol in het volksgeloof. Drie maal rond de kerk onder het luiden van de klokken zou de duivel in verwarring brengen zodat de ziel zijn rust kon krijgen. Een allang vergeten gebruik en daarmee raken steeds meer ommepaden overgroeid en verdwijnen ze uit het zicht.

Samenhang in visie

Kerken en kerkhoven dienen in samenhang onderzocht en beschreven te worden. Als er daadwerkelijk sprake is van een kerkhof bij of rond de kerk, dan dient in een kerkenvisie op zijn minst beschreven te worden wat de status is, in gebruik, gesloten of geruimd. Ook zou ingegaan kunnen worden op de rol van de kerk ten opzichte van het kerkhof. Wordt bijvoorbeeld de kerk nog gebruikt bij uitvaartdiensten of herdenkingsmissen? Dan is er vanzelfsprekend ook de stedenbouwkundige context. De kerk ligt in een ruimte waarin ze zelf vaak het meest beeldbepalende element is. Dat kan vaak alleen beleefd worden doordat er een ruimte rond de kerk is. Het eigendom is ook van belang, want lang niet altijd zijn kerk en kerkhof in dezelfde handen. Kerkeigenaren die willen dat een kerkhof niet meegenomen wordt in een kerkenvisie moeten erop gewezen worden dat kerk en kerkhof vaak ook samen een toekomst hebben, niet apart. Het verkennen van mogelijkheden voor het omringende kerkhof, zelfs al is het geruimd, behoren tot de onderdelen van de visie. Een kerkhof kan altijd aangewend worden voor asbijzettingen en asverstrooiingen, ook als het kerkhof officieel gesloten is. En herdenken is ook een functie van deze unieke en vaak eeuwenoude plek.

Waar een kerkhof nog in gebruik is, zou de waarde van de grafcultuur ter plekke samengevat kunnen worden om te kijken of er monumentale waarden in het geding zijn. Dat hoeft niet meteen een inventarisatie te zijn van alle grafmonumenten maar wel een korte beschrijving van het karakter van de grafcultuur ter plaatse . Verder staat vast dat veel ruimten rondom kerken een unieke kans bieden voor biodiversiteit. Een groene ruimte rondom de kerk heeft de voorkeur boven een geheel bestraatte ruimte vol met geparkeerde auto's.

Kerkenvisie in de praktijk

Een persoonlijke relatie met kerken en kerkhoven is niet vereist, maar is wel handig. Ervaring met inventariseren van begraafplaatsen en kennis van andere vormen van gebruik van kerken strekken wel tot aanbeveling zo blijkt uit het verhaal van The Missing Link. Dit bureau is gespecialiseerd in advies over archeologie, erfgoed e ruimtelijke ontwikkeling. Een multidisciplinair team werkt aan onder meer visie- en planvorming en is op die manier ook betrokken bij de kerkenvisie van de gemeente Hilvarenbeek.

Dialoog

Bij een kerkenvisie staat voorop dat je die niet alleen maakt. Alle stakeholders dienen betrokken te worden bij de opgave om te komen tot een gedragen visie. Het in kaart brengen van het verleden, hoe is het zo gekomen, speelt vanzelfsprekend ook een grote rol. De gemeente Hilvarenbeek onderschreef al deze uitgangspunten bij de samenstelling van haar kerkenvisie. In dat kader heeft Hilvarenbeek veel meer gedaan dan alleen een kerkenvisie. Ze heeft een vaste contactpersoon aangewezen voor erfgoed, de bestaande waardenkaarten en de gemeentelijke monumentenlijst zijn geactualiseerd en ook is erfgoed geïnventariseerd dat niet een gebouw betreft. Bij dat laatste behoren ook begraafplaatsen. De agenda voor dit alles is mede bepaald door de historische vereniging in Hilvarenbeek en de lokale erfgoedstichting.

Verder dan alleen kerken

De keuze om niet alleen naar de kerken te kijken heeft geleid tot een overzichtskaart met daarop niet alleen de kerken, maar ook pastorieën, kapellen en begraafplaatsen. Zo is Hilvarenbeek verder gegaan dan alleen kerken, maar heeft ze het hele religieuze landschap betrokken in haar visie. Per begraafplaats is een zogenaamd Begraafplaats-paspoort gemaakt waarin naast identificerende gegevens ook een korte beschrijving en bijzonderheden zijn beschreven maar ook de oorlogsgraven zijn benoemd. De informatie is aan de hand van quickscans verkregen en vastgelegd om de kansen en bedreigingen te kunnen vergelijken. Daarnaast is een handreiking geschreven waarin duiding is gegeven over funerair erfgoed, de verhalen achter de begraafplaatsen en zijn aanbevelingen gegeven voor toekomstbestendig funerair erfgoed. De aanbevelingen zijn als volgt:

lange termijnvisie voor instandhouding en ontwikkeling opstellen
organiseer kennis- en ervaringsuitwisseling
ga aan de slag om samen te waarderen.

In de lange termijnvisie wordt gefocust op in kaart brengen van de historische context, de huidige situatie en de kernwaarden. Ook wordt gelet op stedenbouwkundige ontwikkelingen met betrekking tot en in de directe omgeving van de begraafplaats. Financiële, organisatorische en juridische aspecten worden beschreven en er wordt gekeken hoe bijgedragen kan worden aan maatschappelijke doelen, anders dan lijkbezorging. Voor het onderdeel samen waarderen is een scoretabel opgesteld aan de hand van verschillende criteria. Daarbij weegt de historische betekenis voor het dorp of de gemeente Hilvarenbeek het meest mee. Aan de hand van de puntentoekenning kan een prioritering ontstaan.

Samenvattend

Elke kerkenvisie zou niet alleen over het gebouw zelf moeten gaan, maar ook over de omgeving waarin het zich bevindt. Functies die verwant zijn met een kerk, zoals het begraven op het kerkhof, dienen in kaart gebracht te worden, mede omdat hier letterlijk kansen liggen.