Stavoren - Stadsfenne 33 - Hooglandgemaal

⇐ (532138) monumentenregisterMonumentnummer: 532138

Introductie

Boezemgemaal met in- en uitlaten, trap met beeld en vlaggenstok.

Kenmerken

• Datering: 1958-1966
• Architect: P. de Jong
• Bouwstijl: functionalisme
• Rijksmonument sinds: 23 januari 2015

Al in 1913 bestonden er plannen om twee gemalen te bouwen aan de zuidkust van Friesland. Al in 1920 werd het Woudagemaal bij Lemmer in gebruik genomen. Het zou tot 1966 duren voordat met het J.L. Hooglandgemaal het tweede gemaal voltooid was. Het definitieve besluit tot de bouw werd door Provinciale Staten pas in 1958 genomen. Aanleiding hiervoor waren de ernstige overstromingen van het binnenwater in de jaren 1948 en 1951. Bij de keuze voor de locatie bij Stavoren speelden naast de mogelijkheden voor watertoevoer en –afvoer ook de aansluiting met de bebouwde kom en het sparen van landbouwgrond een rol.

Het gemaal is gebouwd in een bouwput direct binnen de oude zeedijk en rust op een fundering van ruim 600 palen van gewapend beton met een lengte van negen tot elf meter. Ook het in- en uitstroomgedeelte en de kelders zijn van gewapend beton. In de gevels van de machinehal is tussen de staande bakstenen kolommen veel glas verwerkt. De kolommen staan niet volledig haaks op de gevel om de het invallende zonlicht vanuit het zuiden enigszins te temperen. Bij de bestrating van het terrein binnen de rooilijn is gebruik gemaakt van natuursteen evenals voor de balustrade van de stoep.

Het gemaal, genoemd naar de oud-gedeputeerde voor waterstaatszaken J.L. Hoogland, is in het voorjaar van 1967 officieel in gebruik genomen. In 2011 zijn alle pompen gereviseerd en geautomatiseerd en is de capaciteit van het gemaal vergroot. Alle pompen kunnen nu ook afzonderlijk van elkaar functioneren. Het gemaal kan nu volledig op afstand (computergestuurd) worden bediend. Dankzij de capaciteitsuitbreiding heeft het gemaal nu een maximum capaciteit van 120 kubieke meter per seconde, dus 7200 m3 per minuut. Daarmee is het een van de grootste gemalen in Europa. De originele elektromotoren, schakelkasten, tandwielkasten en toebehoren zijn met de renovatie in 2011 allemaal vervangen.

In 2012 is de aangrenzende sluis verdubbeld. Met dit doel zijn twee van de bijgelegen dienstwoningen gesloopt.

Exterieur

(Afb. 1.) Het gebouw heeft een functionele uitstraling vanwege de strenge opbouw en materiaalkeuze, symbolisch in de staande kolommen van de voorgevel, die werken als een rooster. Symbolisch is ook de gebogen daklijn, die gedragen lijkt te worden door de beren aan de zijkanten van het gebouw die naar de onderzijde toe breder uitlopen. De architect koos nadrukkelijk voor een gebogen lijn om het gebouw duidelijk te laten afwijken van de horizontale lijnen van dijk, zee en landschap. Het gebouw lijkt het gat in de dijk te willen omvatten en opvangen.

De plasticiteit komt hier niet voort uit de ordening van de van de bouwvolumen of het verspringen van gevelelementen, maar door de totaliteit van al deze verschillende aspecten.

Op het dak boven de hoofdingang bevindt zich een kunstzinnig vormgegeven scheepvaartsein met zes lichten, dat de scheepvaart in de haven waarschuwt voor het verschil in stroming als het gemaal in werking is. Afhankelijk van welke van de zes lichten branden, wordt aangegeven of er gespuid of water ingelaten wordt.

Op de balustrade van de stoep bevindt zich een bronzen plastiek, voorstellende de ‘waterwolf’.

Aan de noordzijde van het gebouw bevindt zich een vlaggenmast op een natuurstenen sokkel.

Interieur

Het gemaal bestaat uit een hoofdgebouw en een bijgebouw, waarin zich een werkplaats, transformatorruimte, hal, ontvangstkamer, personeelskamers en een magazijn bevinden. Het hoofdgebouw is onderverdeeld in een grote machinehal en een onderbouw. De machinehal (Afb. 3.) is 15 meter diep, 45 meter lang en gemiddeld 9 à 11 meter hoog. De hal is aan de bovenzijde afgesloten met een gebogen dak.

In de machinehal staan vier horizontale schroefpompen van Stork opgesteld, die elk een capaciteit hebben van 1040 m3 per minuut. Elke pomp bestaat in feite uit een 45 meter lange buis met een hoogte van ca. 3,5 meter. De schroefpomp is vooral geschikt voor niet te grote opvoerhoogten en relatief grote opbrengsten. Elke pomp wordt aangedreven door een elektromotor van 285 pk. Via een tandwielkast. Alle vier de pompen hebben ook nog een motor met een groter vermogen (570 pk.) voor perioden van grote wateroverlast. De totale capaciteit kan daarmee worden opgevoerd tot bijna 6000 m3 per minuut. Omdat het stroomverbruik daarmee aanzienlijk stijgt worden deze motoren alleen ingezet als het niet anders kan. De pompen zijn geheel vervaardigd van gietijzer met stalen aansluitstukken op de betonnen in- en uitstroomkanalen.

De persbuizen zijn voorzien van terugslagkleppen, die ook omhoog kunnen blijven staan als er water uit het IJsselmeer moet worden ingelaten De schroefpomp draait dan de andere kant op. In dat geval is het noodzakelijk dat de motor wordt afgekoppeld.

Kunstwerken

Op de balustrade bij de hoofdingang bevindt zich een bronzen plastiek van Auke Hettema, dat de ‘Waterwolf’ voorstelt. Het beeld is pas in 1973 geplaatst, maar maakt wel onderdeel uit van het oorspronkelijk ontwerp.

(Afb. 4.) In het kantoor annex ontvangstruimte aan de wand een keramisch reliëf, voorstellende de kaart van Friesland.

Monumentale waarde

Het gemaal, dat nog steeds in functie is, is een van de meest markante bouwwerken uit de wederopbouwperiode die zijn gebouwd t.b.v. de voortdurende strijd tegen het water. Het gemaal is ook van belang omdat de pompen ook als architectonisch element gelden. Daarnaast is het een van de gemalen waarbij de architectuur als een op zich zelf staand gegeven wordt beschouwd.

Vanwege de bijzondere vormgeving en de transparantie van het gebouw is het een van de meest opmerkelijke gebouwen voor bedrijf en techniek uit de betreffende periode.

Het gebouw zelf en de buitenzijde van de pompinstallaties zijn nog grotendeels in oorspronkelijke staat.

Bronnen en verwijzingen

• Beeldbank RCE Meer foto's van dit rijksmonument
• Bibliotheek RCE Piet de Vries, architect; catalogus tentoonstelling Fries Museum, Leeuwarden 18 oktober – 24 november 1908, uitg. Fries Museum/Stichting Moderne Architectuur Friesland, Leeuwarden, 1980 (p. 22, 37-39)
• Bibliotheek RCE Stichting Kultuer en Toerisme yn Fryslân, Malen om het peil: enkele gemalen in Friesland en hun achtergrond, Elizabeth de Groot, Leeuwarden, 1996, (Monument van de Maand; jrg. 11 (1996) p. 33-40
• Monumenten in Nederland Ronald Stenvert e.a., Monumenten in Nederland: Friesland - Stavoren, 2000, p. 288
• P. Terpstra, Het J.L. Hooglandgemaal te Staveren, brochure Wetterskip Fryslân, 1967

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten
• Wederopbouwmonumenten

Hoort bij deze thema's

• Monumenten
• Wederopbouw 1959-1965

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

---