Odiliapeel - Oudedijk 41 - Heilige Kruisvindingkerk

⇐ (532203) monumentenregisterMonumentnummer: 532203

Introductie

R.K. Kerk H. Kruisvinding met klokkentoren en pastorie.

Kenmerken

• Datering: 1958-1959
• Architect: J. de Jong
• Bouwstijl: Bossche School
• Rijksmonument sinds: 27 februari 2015

Het dorp Odiliapeel is een jong ontginningsdorp in de Brabantse Peelregio. In 1922 is het dorp gesticht in het kader van de turfwinning in het gebied. De paters van het Kruisherenklooster in Uden namen de zielzorg voor hun rekening. In 1930 namen ze een noodkerk in gebruik, die in 1959 werd vervangen door het huidige kerkgebouw. Daarmee werd Odiliapeel een zelfstandige parochie. De heilige Odilia van Keulen was de patrones van de Kruisheren en het nieuwe dorp werd ook naar deze heilige genoemd.

Het kerkgebouw is een vierkante centraalbouw met verhoogde middenpartij, een omgang en een robuuste klokkentoren op de noordwesthoek. Aan de oostzijde staat een aangebouwde pastorie. De kerk is een van de meest complete werken van de architect Jan de Jong (1917-2001), een trouwe volgeling van Dom Hans van der Laan (1904-1991) en diens Bossche School-stijl. De complete aankleding en inrichting zijn als een eenheid met het kerkgebouw ontworpen met bijdragen van W. van Hooff en H. Mols-Van Gool. De maatvoering van het gebouw is ontleend aan het door Van der Laan bedachte Plastische Getal, gebaseerd op de gulden snede. Het kleurgebruik en de lichtinval dragen bij aan de eenheid van het ontwerp en het interieur.

Geschiedenis

Architect Jan de Jong (1917-2001) was student en later docent aan de cursus kerkelijke architectuur in ’s Hertogenbosch, die in de naoorlogse periode georganiseerd werd in verband met de noodzaak vele kerken te bouwen. Dom Hans van der Laan en zijn broer Nico brachten hier hun inzichten over dispositie en ordonnantie, de leer van het plastische getal, driedimensionale maatverhoudingen, in. Als basis werd in oorsprong nog veelal uitgegaan van de basiliekvorm. De stroming is bekend geworden onder de naam “Bossche School”.

Jan de Jong wordt gezien als de architect die in vormentaal het meest baanbrekend is geweest van de Bossche Schoolarchitecten, vooral met de kerken in Gemert (verbouwd, interieur verdwenen), Rijswijk (gesloopt) en Odiliapeel, alle opgeleverd in 1959. Deze kerken speelden als zaalkerken al in op de komende vernieuwingen in de liturgie in de Rooms-Katholieke kerk, waarmee onder meer de liturgie dichter bij het volk werd gebracht. Hij brak in deze kerken met de tot dan voor de cursisten van het centrum voor kerkelijke architectuur meest toegepaste basilicavorm. Kleuradviseur Wim van Hooff (1918-2002) werkte veel samen met Bossche schoolarchitecten en jarenlang ook met Jan de Jong. Hij ondersteunde het gedachtegoed van de Bossche school en had een uitgesproken visie op kleurgebruik, dat de architectuur moet ondersteunen. Aan Van Hooff is in 2000 een oeuvreprijs van het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst toegekend.

Omschrijving

Stedenbouwkundige situering

Gelegen bij de enigszins scheve kruising van de Oudedijk en de Wolfstraat, waarop met de wat verdraaide insteek van de kerkzaal in de omgang is ingespeeld. Omgang parallel aan Oudedijk, kerkzaal parallel aan Wolfstraat.

Exterieur

Omgang met aan de buitenzijde enigszins naar boven toelopende palissaden waartussen glas. Daarboven uit steekt de kerkzaal, met ramen in Bossche Schoolverhoudingen en zeer flauw hellend tentdak. Bovenop een dakruiter. De hoofdingang (westelijk) bestaat uit een vooruitstekend portaal. De toren op de noordwestelijke hoek steekt voor de linker zijgevel uit. De linker (noord) zijgevel (van de omgang) loopt door in de pastorie, die aangebouwd is aan de oostzijde. Aan de zuidzijde is de sacristie aangebouwd.

Constructietechniek

Beton, gedecoreerd met grove stenen voor de omgang, in de vorm van palissaden, waartussen blank glas. Het portaal in glad afgewerkt beton. De erboven uitstekende kerkzaal in zachtgele baksteen met beton afwerking. Sacristieaanbouw in zachtgele baksteen met stalen vensters. De toren is uitgevoerd in zachtgele baksteen. Pastorieaanbouw in zachtgele baksteen. Buitendeuren in bruin gebeitst hout met nageldecoratie en veel grof grijs geschilderd beslag.

Interieur: indeling

Kerkzaal, iets verdraaid ingestoken in omlopende gang en ten opzichte hiervan enkele treden verlaagd, het priesterkoor verhoogd met een ciborium waarachter een kleine apsis. De biechtstoelen, die de ingangen in de kerkzaal hebben, steken in de omgang. In de omgang (taps toelopende gangen) een Mariakapel met koepel, de doopkapel onder de toren met de doopvont op een verlaagd vloerdeel, een dagkapel die taps toeloopt. De scheiding tussen omgang en kerkzaal bestaat uit pijlers waartussen openingen in streng Bossche Schoolritme. Boven de hoofdingang van de kerkzaal een luifel. In de kerkzaal zijn de banken opgesteld in vier strakke rijen. Op het priesterkoor zitplaatsen voor priester en misdienaars in hiërarchisch formaat. In de dagkapel eveneens een rij banken.

Interieur: afwerking

Grijze stenen met betonnen afwerking. Biechtstoelen beton met eenvoudige decoratie en houten deuren in originele grijsachtige beitskleur. Vloeren gewassen grind. Plafond in kerkzaal ruw hout in natuurlijke kleur.

Bankenplan: hout in originele groenachtige beitskleur.

Altaartombe (ook zijaltaar): natuursteen gezoet met decoraties in bas-reliëf.

Vloer rond altaar en zijaltaar: natuursteen.

Ciborium: beton.

Altaar in dagkapel: beton, evenals wijwatervaten en doopvont.

Waardering

Cultuurhistorische waarde

Het ontwerp van de kerk wordt mede bepaald door de vernieuwingen in de liturgie, waarmee deze dichter bij het volk werd gebracht. De kerkzaal is één ruimte, waardoor gelovigen direct contact hebben met de viering aan het altaar.

Architectuur- en kunsthistorische waarde

1. De kerk is van belang voor de geschiedenis van de architectuur vanwege de volkomen toepassing van de theorie van Dom Hans van der Laan in nieuwe vormen, waarbij de basiliekvorm, die oorspronkelijk in de cursus Kerkelijke Architectuur veel werd toegepast, geheel is losgelaten.

2. Uit de kerken van Jan de Jong blijkt de expressieve kracht van een consequente doorvoering van het plastisch getal. Daarnaast verwerkte hij in de plattegrond van zijn kerken de richtingen van de omliggende straten. Omdat deze vaak niet haaks op elkaar aansluiten, doorbrak hij de gewoonte van de rechthoekige plattegrond. Van deze kerken is de kerk in Odiliapeel de enige die nog niet is gesloopt of ingrijpend is gewijzigd. Daardoor is het een van de meest bijzondere kerken van de Bossche School. Het bijzondere van juist deze kerk is dat De Jong twee vierkante blokken met verdraaiing in elkaar heeft gevoegd. Het buitenste blok van stroken beton en glas staat evenwijdig aan de ene straat, het vierkante blok van de kerkzaal, dat boven de buitenmuur uittorent is evenwijdig aan een andere straat. Om de beleefbaarheid van ruimte van de kerkzaal aangenamer te maken, zette hij een baldakijn rond het altaar, omringd door lage muren. Overal is het plastische getal herkenbaar, dat consequent is doorgevoerd.

3. Ex- en interieur vormen samen met de inrichting een eenheid die rust uitstraalt. Ook de kleurtoepassing draagt hieraan bij.

4. Toepassing van beton voor deze kerk en gewassen grindbeton is typerend voor deze stijl.

Situationele en ensemblewaarde

Het kerkgebouw is beeldbepalend voor het centrum van het dorp Odiliapeel.

Gaafheid en herkenbaarheid

De kerk is, zowel in ex- als in interieur en inrichting in oorspronkelijke staat. Het gebouw is goed herkenbaar als voor de bouwtijd en de architectuurstroming van de Bossche School modern kerkgebouw.

Zeldzaamheid

Dit is, inclusief inrichting, de enige nog bestaande complete kerk uit het oeuvre van Jan de Jong, geheel volgens de architectuurtheorie van de Bossche school, die tezamen met in hetzelfde jaar voltooide kerken (Gemert, Rijswijk) van de architect veel opzien baarde.

Bronnen en verwijzingen

• A. van Rooij. Discussies rond de kerkelijke architectuur: orthodox werk uit de Bossche School. In: Tijdschrift voor Architectuur en Beeldende Kunsten ; Jrg. 27 (1960), pagina's 301-316
• Brabants Erfgoed
• De 100 mooiste kerken van Noord-Brabant
• Dorine van Hoogstraten, Ben de Vries ; tekstredactie Els Brinkman. Monumenten van de wederopbouw, Nederland 1940-1965 : opbouw en optimisme. Rotterdam : NAi010 Uitgevers. - 2013. - 288 pagina's : illustraties : 28 cm
• Een excursie. - In: Kunst en religie : tijdschrift voor religieuze kunst ; Jrg. 43 ; nr. 1 (1961), pagina's 4-16
• H.G.J. Schelling. Vijf nieuwe Nederlandse kerken. In: Bouwkundig Weekblad : orgaan van de Maatschappij tot bevordering der bouwkunst ; Jrg. 78 ; nr. 22 (1960), pagina's 477-498
• Kerkfotografie Nederland
• Reliwiki

Zie ook

Artikelen

• Rijksmonumenten
• Wederopbouwmonumenten

Hoort bij deze thema's

• Monumenten
• Kerken

Trefwoorden

Odiliapeel, Maashorst, Kruisvindingkerk, Jan de Jong, Bossche School

Specialist(en)

• Albert Reinstra
• Herman Wesselink

Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.

---