Rotterdam - Schouwburgplein 50 - Concertgebouw De Doelen
< Rijksmonumenten⇐ (532212) monumentenregisterMonumentnummer: 532212
Introductie
Concertgebouw De Doelen.
Kenmerken
- Datering: 1956-1966
- Architect: Kraaijvanger, E.H.A, Kraaijvanger H.M., Fledderus, R.
- Bouwstijl: Shake Hands
- Rijksmonument sinds: 12 februari 2016
Geschiedenis
De naam komen we voor het eerst tegen in de 17e eeuw, toen door een groep stadsmuzikanten regelmatig concerten werden gegeven in een gebouw genaamd De Doele. Dit gebouw was een vervanging van de bestaande St. Joris Doele, dat sinds de middeleeuwen de sociëteit was geweest van het gilde van de voetboogschutters. Voetboogschutters oefenden in het boogschieten op 'doelen'. De naam 'Doelen' komt dan ook in veel andere steden voor en verwijst dan vaak naar het oefenterrein van de voormalige schutterij.
In 1844 werd ter vervanging van De Doele aan het Haagscheveer de Groote Doelezaal aan de Coolsingel geopend, maar deze moest een kleine eeuw later, in 1930, wegens bouwvalligheid worden gesloten. In 1934 werd de nieuwe, herbouwde Doelenzaal in gebruik genomen. Deze werd in mei 1940 bij het bombardement van Rotterdam verwoest.'
Al in het Basisplan van 1946 was sprake van een groot muziektheater aan de noordkant van het Schouwburgplein. Tussen 1946 en 1955 werd door een commissie van de Rotterdamse Kunststichting gedacht en gewerkt aan het programma van eisen voor het concertgebouw. In 1955 kregen de gebroeders Kraaijvanger en Rein Fledderus de opdracht voor een schetsontwerp. Herman Kraaijvanger was bestuurslid van de RKS en voorzitter van het Rotterdams Philharmonisch Orkest (RPhO). De gemeenteraad besloot in 1958, nadat al enkele plannen waren getekend, dat het gebouw ook als congrescentrum moest kunnen dienen. Het definitieve, inmiddels tiende ontwerp, werd in 1959 gepresenteerd.
De eerste paal voor het huidige gebouw werd op 9 juli 1962 geslagen door Eduard Flipse (dirigent van het RPhO). Op 18 mei 1966 werd het nieuwe concert- en congresgebouw de Doelen geopend. Hiermee werd een traditionele naam in ere hersteld.
Exterieur
Het gebouw bestaat uit een rechthoekig bouwvolume van 115 bij 89 meter, dat een groot deel van de locatie in beslag neemt. De hoogte van 12 meter is relatief bescheiden. In het volume zijn twee zalen opgenomen, waarvan de koperen daken door het platte dak steken.
De gevels van het gebouw vertonen, behalve aan de zijde van het Kruisplein, een identieke opbouw en maken een duidelijk onderscheid tussen begane grond en verdiepingen. De begane grond is in het ontwerp fors teruggelegd en bestaat vrijwel geheel uit zwarte stalen puien, afgewisseld met een enkel gesloten muurvlak. Op een aantal plaatsen is de pui nog origineel. Aan het Schouwburgplein bevindt zich op de plaats van de grote zaal de hoofdingang. Aan de Karel Doormanstraat is een fors teruggelegde neveningang met rechts daarvan een gesloten gevelvlak, dat inpandig doorloopt tot op de verdieping. De verdiepingsgevel is aan drie zijden voorzien van een opengewerkte schermgevel, die tussen de uitkragende vloer en dak is bevestigd en als een soort sluier om het gebouw is gehangen.
De drie stroken suggereren dat het gebouw drie verdiepingen heeft, maar in werkelijkheid zijn dat er twee. Teruggelegd achter het scherm gaat de eigenlijke gevel schuil, die in drie horizontale stroken is onderverdeeld. Onderin een doorlopende vensterstrook met daarboven een brede, gesloten band. Tussen deze stroken en het dak een doorlopend bovenlicht. Aan de zijde van het Kruisplein is één vlak van boven tot onder geheel met glas gevuld t.b.v. de feestzaal.
De gevel aan de Kruisstraat, waar het principe van de schermgevel niet is doorgevoerd, is grotendeels teruggelegd. De pui op de begane grond is nagenoeg identiek als in de overige gevels. Hierin bevinden zich een dienst- en artiesteningang. Het teruggelegde bouwdeel wordt geflankeerd door gesloten muurvlakken. Op het dak zijn de twee zalen zichtbaar, waarvan de gevels rondom zijn bekleed met koperen platen. Aan het Schouwburgplein is op de grote zaal het logo en in witte letters de naam 'de Doelen' aangebracht.
Constructie
Het gebouw telt drie bouwlagen onder een plat dak. Vanuit dit rechthoekige bouwvolume rijzen de twee ongelijke volumes van de concertzalen op. Deze hebben een uitgerekte, zeshoekige vorm, waarvan de grootste wordt afgesloten door twee lessenaarsdaken met verschillende hellingsgraden, die elkaar op de nok raken en waarvan de kleinste een plat dak heeft.
Het rechthoekige bouwvolume is onderverdeeld in twee rechthoeken. In het grootste en rechterdeel (oost) bevindt zich de grote concertzaal met een capaciteit van 2222 plaatsen (in noord-zuid richting). Deze zaal heeft de vorm van een uitgerekte zeshoek en is boven de begane grond opgetild op brede kolommen. De zaal heeft een lengte van 56 meter en heeft een breedte oplopend van 33 tot 40 meter. De hoogte is oplopend van 13 tot 18 meter.
Het linkerdeel (west) is op zijn beurt verdeeld in twee delen. In het noordelijke deel bevindt zich de kleine concertzaal met 590 plaatsen (in oost-west richting). De lengte van deze zaal bedraagt 29 meter, de breedte gemiddeld 17 meter en de hoogte ruim 9 meter. Ook deze zaal heeft een langwerpige, zeshoekige vorm. De zaal rust deels op kolommen en deels op de kleine gehoorzaal. Deze gehoorzaal biedt plaats aan 154 personen. In het zuidelijke deel was oorspronkelijk een rechthoekige binnenplaats uitgespaard, die zich op de begane grond opende naar het Kruisplein.
Indeling
Het interieur van het concertgebouw is sober vormgegeven, maar uitgevoerd in duurzame materialen. Slechts enkele onderdelen zijn uitgevoerd in een meer luxueuze stijl.
Op de begane grond zijn rondom de zalen en langs de gevels diverse ruimten aangebracht die oorspronkelijk bij het concert- en congresgebouw in gebruik waren, zoals kantoor- en dienstvertrekken, entrees en tochtportalen, kassa's, een lounge en een restaurant. De hoofdentree aan het Schouwburgplein sluit direct aan op de hal. De kleine zaal heeft een eigen entree aan het Kruisplein. Op de noordoosthoek bevindt zich de artiestenfoyer met daarboven een dubbelhoge repetitiezaal. Verder in het gebouw zijn er vergaderzalen, solisten- en dirigentenkamers, een feestzaal (van de foyer gescheiden door glazen binnenpuien), een bibliotheek en op het dak, tussen de beide zalen, een ontvangstruimte voor bijzondere bezoekers.
Op de eerste verdieping bevindt zich de foyer die de grote zaal aan drie zijden omsluit. De foyer staat in open verbinding met de hal op de begane grond en heeft een dubbele verdiepingshoogte. Ook de kleine zaal heeft een vergelijkbare foyer. Diverse trappen verbinden de hal met de foyers en de zalen. In feite is de hele eerste verdieping, met uitzondering van de noordzijde, één grote doorlopende ruimte die door glazen binnenpuien in compartimenten wordt onderverdeel. Aan de noordzijde zijn geen foyer of publieke ruimten; hier bevinden zich, net als aan de binnenplaats, drie bouwlagen.
De grote en kleine zaal worden op de eerste verdieping omgeven door foyers. Aan de noordkant ligt een strook kantoren, kleedkamers en repetitieruimtes. Grote glaswanden scheiden de ruimtes. De begane grond bestaat uit een grote centrale hal onder de grote zaal met garderobes en publieksruimtes, winkels en restaurants aan drie zijden. Aan de noordzijde zijn hier dienstruimtes. De dakfoyer, die is bedoeld als ontvangstruimte voor hoge gasten, geeft direct toegang tot de loges aan de westzijde van de grote zaal. De hal en de foyer op de eerste verdieping staan in open verbinding met elkaar. In het gebouw zijn diverse kunstwerken aangebracht.
De inrichting van de grote zaal is nog altijd in originele staat en wordt zorgvuldig onderhouden in verband met de goede akoestische kwaliteiten. De vormgeving en bekleding van wanden en meubilair zijn zorgvuldig gekozen om een optimale akoestiek te bereiken. Het onderste gedeelte van de zaal bestaat uit een kuip. De wanden hiervan hebben een cassette-achtig patroon van afwisselend terugliggende en uitstulpende vlakken met afgeschuinde hoeken.
Materiaalgebruik: constructietechniek
(Afb. 2.) Het ontwerp is voornamelijk op technische en functionele uitgangspunten gebaseerd. Die statigheid komt voornamelijk door de monumentale natuurstenen gevels en de symmetrische opzet. Juist omdat het gebouw als tempel voor de muzen is bedoeld is gekozen voor uitvoering in natuursteen.
De begane grond bestaat vrijwel geheel uit zwarte stalen puien, afgewisseld met een enkel gesloten muurvlak dat met kwartsiet is bekleed. De plinten zijn van grijs kwartsiet. Aan de onderzijde van de overstekende verdiepingen een bekleding van (vermoedelijk) afzeliahouten stroken. De stoep onder het overstek is belegd met klinkers van Pools graniet. De hoofdingang aan het Schouwburgplein bestaat uit een reeks dubbele deuren van gepolijst metaal, geheel met glas gevuld. De vierkante houten deurduwers zijn voorzien van het Doelen-logo. Het gesloten gevelvlak naast de neveningang aan de Karel Doormanstraat, dat inpandig doorloopt tot op de verdieping, is bekleed met wit marmer (calacata). De schermgevel tussen de uitkragende vloer en dak bestaat uit een patroon van staande, rechthoekige openingen die in drie horizontale stroken zijn gestapeld. Tezamen vormen de stroken een groot halfsteensverband. Het scherm is bekleed met wit marmer (cristallino virginio). Onderin een doorlopende vensterstrook van gepolijst aluminium. Een aantal vensters is voorzien van gezandstraald glas met hierin het Doelen-logo. Boven de vensters een brede, gesloten band van, in verticale richting geplooid, aluminium.
Op de verdiepingen in het brede teruggelegde deel zijn de doorgaande vensterstroken tussen doorlopende banden bekleed met wit marmer. De pui op de begane grond is uitgevoerd in zwarte stalen kozijnen. Links op de begane grond een getand, houten gevelvlak. Het teruggelegde bouwdeel wordt geflankeerd door gesloten muurvlakken van wit marmer. Op het dak zijn de gevels van de twee zalen rondom bekleed met koperen platen die in verticale richting zijn aangebracht.
Interieur: afwerking
Het interieur (Afb. 3.) is sober vormgegeven, maar uitgevoerd in duurzame materialen. Slechts enkele onderdelen zijn uitgevoerd in een meer luxueuze stijl. De videranden zijn bekleed met christallino virginio, de balustrades zijn van staal met palissanderhouten leuningen. De dieprood geschilderde plafonds bestaan uit vlakken met geperforeerde boardtegels.
Vloeren, wanden en plafonds van de grote zaal (Afb. 4.) zijn overwegend in harde materialen uitgevoerd. De wanden van de 'kuip in het onderste deel van de zaal zijn bekleed met travertijn (oriënt crème) in een cassette-achtig patroon van afwisselend terugliggende en uitstulpende vlakken met afgeschuinde hoeken. De wanden daarboven hebben een bekleding van Amerikaans notenhout en bestaan uit gelede panelen, waartussen zich ook uitstulpende vlakken bevinden. Het plafond is voorzien van witgeverfd brandwerend plaatmateriaal. Het podium is belegd met stroken panga-pangahout. De balkonrand van de loges, die zich in getande vorm langs de zijgevels uitstrekken, is met bladgoud bekleed.
Ook in de kleine zaal is de 'kuip' bekleed met wit marmer (calacata). Daarboven een akoestische reliëfwand van houten panelen. Aan het plafond is een frame gehangen van wit geschilderde balken, waarin het patroon van de schermgevel terugkeert. De fauteuils zijn met een rode stof bekleed.
De inrichting van de dakfoyer dateert uit de jaren ’90. Wel is hier ook nog oorspronkelijk meubilair uit de bouwtijd aanwezig. Op de vloer een wollen tapijt, waarin in twee kleuren rood een vakkenpatroon is geweven. Een deel van de wanden is met ruw stucwerk afgewerkt. Het plafond is zwevend en bestaat uit houten lamellen, in drie kleuren gelakt, die horizontaal en los van elkaar zijn opgehangen.
In de grote zaal bevindt zich een orgel uit 1968, gebouwd door de firma Flentrop. Het instrument heeft 70 registers die verdeeld zijn over 4 klavieren voor de handen en een klavier voor de voeten. In tegenstelling tot de meeste orgels in ons land is het niet verticaal opgesteld, maar horizontaal. In een normale opstelling zouden Positief, Hoofdwerk en Bovenwerk in drie etages boven elkaar zijn geplaatst. In verband met de beperkte hoogte van de zaal werd in het ontwerp van het orgel het Hoofdwerk in twee delen gesplitst die als Linker- en Rechterwerk aan beide zijden van het Bovenwerk hun plaats vonden. De speeltafel staat vrij, zodat de verrichtingen van de organist door het publiek goed gevolgd kunnen worden.
Wijzigingen
Vanaf het begin van de jaren tachtig waren er al plannen voor uitbreiding van De Doelen. Daarbij moest vooral de congresfunctie verder uitgebouwd worden. In een plan van Ben Kraaijvanger, de zoon van Herman, uit 1985 was het gebouw aan drie zijden ingepakt in een nieuwe gevel. Daarin waren de congresfuncties en het Rotterdams conservatorium gedacht. Dit plan ging niet door.
Een belangrijke impuls was midden jaren negentig de bebouwing van het hertenkamp aan het Weena met het Plazacomplex en de Millenniumtoren met het vijfsterren Westinhotel. Jan Hoogstad voorzag De Doelen van een nieuw bouwdeel aan de Kruispleinzijde, waarin congresfuncties en de Hogeschool voor Muziek en Dans zijn ondergebracht. Hierbij is de entree voor de kleine zaal met in metaal gevatte glazen deuren en een onderdoorgang naar de binnenplaats verdwenen. Door de uitbreiding wordt nagenoeg het gehele nog resterende deel van westgevel (Kruisplein) aan het zicht onttrokken. Ook de voormalige binnenplaats is dichtgebouwd met een nieuwe zaal, vooral bedoeld voor congressen, in een vergelijkbare constructie als de andere zalen.
Aan de zijde van het Kruisplein is een nieuwe entree gemaakt om de congreszalen op het dak te bereiken. Dit congresgedeelte is via een luchtbrug met het naastgelegen hotel verbonden. Een 45 meter hoog bouwdeel in gele baksteen met langwerpige raamstroken huisvest de Hogeschool voor Muziek en Theater. In 2000 was de uitbreiding klaar.
Als onderdeel van de uitbreidingsplannen zijn ook aan het bestaande gebouw wijzigingen doorgevoerd. Doel hiervan was onder meer het doorbreken van de functionele monotonie in de plint, opdat het gebouw zich meer zou openen naar de stad. Dit heeft geleid tot het toevoegen van functies, zoals winkels en horecagelegenheden. De wijzigingen aan het oorspronkelijke gebouw zijn uitgevoerd naar ontwerp van bureau Kraaijvanger-Urbis. De oorspronkelijke puien op de begane grond zijn grotendeels vervangen door moderne winkelpuien. Aan de zijde van de Karel Doormanstraat zijn deze in de rooilijn geplaatst, waardoor het oorspronkelijke overstek van de verdiepingen verloren is gegaan. Het ranke, vrijstaande baldakijn op dunne stalen kolommen voor de hoofdentree is vervangen door een nieuw en groter exemplaar.
In 2009 zijn de Grote Zaal, de foyers en de ontvangstruimte gerenoveerd. Hierbij werden onder meer het klimaatsysteem en alle stoelen vervangen en is de kleurstelling van de zaal gewijzigd. Ook zijn verbeteringen aangebracht ten behoeve van de akoestiek. De belangrijkste vernieuwing op dit gebied was het grote zwevende "technisch plafond" met microfoons en andere apparatuur boven het podium. Ook de omgeving van de Grote Zaal, zoals de ontvangsthal, de foyers en de solistenkamers zijn recentelijk aangepast en gemoderniseerd.
Kunstwerken
- Frank Nix, Gespitste, grafisch aandoende voorstelling met muziekmotieven (Afb. 5.), reliëf in marmer in bovenfoyer
- Wally Elenbaas, Abstract vloermozaïek (Afb. 6.), natuursteenmozaïek bij ingang grote zaal
- Bouke IJlstra, Intarsia (Afb. 7.), marmeren sgraffito tegenover ingang grote zaal
- Barbara Hepworth, Gebogen vorm, bronzen sculptuur in Port of Rotterdam Foyer
- Tomonori Toyofuku, Zonder voorstelling, bronzen sculptuur aan rechterzijde entreehal
- Wil Fruytier, Wandkleed in foyer Jurriaansezaal
- Kees Franse, Wandecoratie in keramiektegels in artiestenfoyer
Roerende objecten van belang voor het gebouw
Aan de plafonds van het gebouw fraaie kristallen kroonluchters. Langs de gevels zitmeubilair op wollen vloerkleden, waarvan groot deel nog origineel.
Het meubilair en verlichting van de dakfoyer, waaronder ronde, marmeren tafels met witte stoelen van de Finse ontwerper Eero Saarinen, zijn origineel.
Monumentale waarde
De architecten hebben te midden van de zakelijke bebouwing van de omringende binnenstad een vorm gecreëerd om de culturele betekenis van gebouw tot uiting te brengen. Het resultaat is een representatief gebouw dat zich niet bij een bepaalde stijl of stroming laat onderbrengen. De architecten hebben te midden van de zakelijke bebouwing van de wederopbouw van het centrum van Rotterdam geprobeerd een vorm te vinden voor de "ideeënwereld" en geestelijke betekenis, die dit gebouw tot uiting moet brengen, Het gezamenlijk beleven van muziek was daarbij uitgangspunt. Met succes is een tijdloos gebouw met een culturele uitstraling gecreëerd.
Het gebouw is ook in meer algemeen opzicht van belang vanwege de betekenis voor de stedenbouwkundige en architectonische ontwikkeling en inrichting van dit deel van de binnenstad, Het gebouw was een bekroning van de wederopbouw in Rotterdam in de eerste twee decennia na de oorlog. Om die reden vond de officiële opening plaats op de traditionele Opbouwdag 18 mei.
De broers Kraaijvanger behoren tot de belangrijkste Rotterdamse architecten. Tijdens de wederopbouwperiode bepaalden zij, samen met Van den Broek & Bakema en Maaskant, in grote mate het uiterlijk van het nieuwe Rotterdamse centrum. De bouw van De Doelen was in deze periode de laatste grote opdracht voor de Rotterdamse binnenstad en een belangrijk onderdeel van hun oeuvre.
Het gebouw straalt door de kwaliteit van het ontwerp en het gebruikte materiaal allure uit, maar op een wijze die de bezoeker niet intimideert. Het streven van de architecten was een representatief gebouw te ontwerpen maar wel met een menselijke maat, waarin elke Rotterdammer zich moest kunnen thuis voelen. Ontwerp van interieur en exterieur vloeien volledig in elkaar over.
Door het gebruik van natuursteen, aluminium, glas en koper in uiterst strakke contouren is de vormgeving universeel en representatief. Ook is in het gebouw veel monumentale kunst aanwezig.
De grootschalige aanbouw van Jan Hoogstad uit 2000 aan de westzijde en de aanpassingen van het interieur hebben ingrijpende gevolgen gehad voor het complex. Desondanks is buiten het nieuwbouwdeel de oorspronkelijke architectuur grotendeels bewaard gebleven. Aan de overige drie zijden is de uiterlijke verschijning van het gebouw, op de naar voren geschoven onderpui na, nog geheel gaaf. Ook van het interieur zijn de meeste oorspronkelijke onderdelen nog in de originele staat. De belangrijkste wijzigingen betreffen de kleurstelling van het meubilair van de grote zaal en de voorzieningen ter verbetering van de akoestiek. Ondanks de wijzigingen heeft het gebouw nog steeds de uitstraling die de architecten voor ogen stond. Door de kwaliteit van het ontwerp en het gebruikte materiaal heeft het gebouw nog altijd dezelfde allure als bij oplevering, dat als waardig sluitstuk van de wederopbouw van de binnenstad van Rotterdam.
De aanbouw uit 2000 aan de zijde van het Kruisplein en op de voormalige binnenplaats maken geen deel uit van het monument.
Bronnen en verwijzingen
- Beeldbank Nationaal Archief Meer foto's en afbeeldingen
- Beeldbank RCE Meer foto's van dit rijksmonument
- Bibliotheek RCE Oudenaarden, J., De Doelen: een concert- en congresgebouw dat wortelt in de Middeleeuwen: de geschiedenis van de Rotterdamse doelen en zijn vijf voorgangers, Rotterdam, 2000
- Bibliotheek RCE H.J. Tolboom (red), Onvermoede weelde: natuursteengebruik in Rotterdam 1850-1965, Utrecht 2012
- Bibliotheek RCE Galema W., Hutjes, G. E.H. Kraaijvanger (1899-1978), H.M. Kraaijvanger (1903-1981): tussen traditionalisme en modernisme, op zoek naar schoonheid voor een moderne wereld, Rotterdam, 2000
- Bibliotheek RCE d' Laine Camp, Modern eclecticisme: wederopbouw-architectuur van H. M. en E. H. Kraaijvanger 1945-1960, In: De architect ; 24(1993), nr. 4, p. 48-67
- Collectie Nieuwe Instituut Concertgebouw De Doelen aan de Schouwburgplein 50 (Rotterdam)
- De Doelen: geschiedenis Uitgebreide geschiedenis van de Doelen op eigen website
- De Doelen: kunstroute Overzicht van kunstwerken in de Doelen
- Monumenten in Nederland Ronald Stenvert e.a., Monumenten in Nederland: Zuid Holland - Rotterdam, 2004, p. 450
- Organ database Informatie over het orgel in de Grote Zaal bij orgbase.nl
- Platform Wederopbouw Rotterdam: Opening De Doelen
- Platform Wederopbouw Rotterdam: Projectgegevens De Doelen Basisgegevens over De Doelen
- Stadsarchief Rotterdam: Beeldbank Trefwoord: Doelen (1966-heden)
- Stadsarchief Rotterdam: Bouwdossiers De Doelen
- Waardestelling gemeente Rotterdam bij aanwijzing als gemeentelijk monument (1999)
Zie ook
ArtikelenHoort bij deze thema'sTrefwoordenShake Hands
Meer informatie
Meer over het monumentenregister en de pagina's in deze kennisbank is te vinden in Monumenten - Rijksmonumentenregister.
Meer over wat er is beschermd is te vinden in de leeswijzer.
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 28 mrt 2024 om 15:19.